Okul Öncesi periyodu Çocuklarında cinsel gelişim ve anne baba tavırları

MüzminBekar

New member
ÖZET

Cinsellik doğumdan başlayarak mevte kadar süren vakit içerisinde kişiliğimizi etkileyen değerli bir kavramdır. Bu doğrultusunda bir kimliğe bürünür ve o kimlik altında roller ediniriz. Cinsel kimliğimize uygun rolleri kazanmamız bu eğitimi uygun yaş aralığında ve uygun yaklaşımlarla edinmekle olur. Okul öncesi periyot bu eğitimi vermek için ülkü bir periyottur. Çocukların bilişsel açıdan geliştiği ve kendini tanımaya başladığı bu devri yeterli kıymetlendirmek gerekir.

Bu çalışmada data toplamak maksadıyla doküman tahlili yapılmıştır. Okul öncesi devri çocuğunun özellikleri ele alınıp tüm gelişim alanlarında incelenmiştir. Cinsel gelişim başka bir mevzu başlığı olarak ele alınıp bu alanın kıymetinden ve okul öncesi periyodu çocuğundaki cinsel gelişim basamaklarından bahsedilmiş ve bu devir çocuklarında gorebileceğimiz cinsellikle ilgili hususlar ele alınmıştır.

Bu mevzuda aileler de ele alınıp ailenin cinsel eğitimdeki rolünün ve çocuğa göstermiş olduğu tavırların çocuğun bu devri nasıl atlatacağı konusunda büyük bir değer taşıdığı üzerinde durulmuş ve ailelerin bu mevzuyla ilgili çocuklarıyla konuşmaktan utandıkları bu sebeple kaçtıkları lakin bu vakitte çocuklarına sağlıklı bir rehber oldukları taktirde çocukların da sağlıklı bir kimlik kazanabileceği kararına varılmıştır.

Okul öncesi devri gelişmenin tüm alanlarında davranış, tavır ve maharet ediniminde kritik değere sahiptir. Kendini tanıma, öz bakım, cinsel kimlik kazanma, toplumsal kuralları öğrenme, hisleri tanıma ve tabir etme, kişilerarası bağlar geliştirme üzere biroldukça bilgi ve marifet hayatın birinci altı yılını kapsayan bu okul öncesi devirde kazanılmaktadır (Özgün, 2017).

Çocuklar bu vakitte etraflarını keşfetmekte, başkalarıyla irtibat kurmakta ve etrafındaki uyaranlara karşı fikirler üretmektedir. bu vakitte gelişmenin her alanında olduğu üzere cinsel gelişim alanında da süratli değişimler meydana gelmektedir.

Cinsel gelişim denildiğinde neredeyse her insanın aklına genital organların gelişimi ve cinsel aktivite gelmektedir. Lakin cinsel gelişim yalnızca fizyolojik boyutları olan bir gelişim alanı değildir. Tersine, doğumdan itibaren başlayan cinsel gelişim, çocukluk ve ergenlik devri boyunca değişmeye devam etmekte ve yetişkinlikteki cinsel davranış ve tavırlara yansımaktadır. Bu manada cinsel gelişim, fizyolojik, toplumsal, duygusal ve bilişsel boyutları olan, üreme organlarının büyümesi, sesin kalınlaşması üzere fizikî farklılaşmayı, cinsel kimlik oluşturmayı, cinsiyet rollerinin kazanılmasını, cinsel bilgi transferini anlamayı kapsayan bir gelişim alanı olarak tanımlanmaktadır (Akalın, 2008).

Ebeveynler, akrabalar, öğretmenler, aile ve okul haricindeki öteki etkenler (komşu, çocuğun arkadaşları) çocuk cinselliği ve çocuk cinsel eğitimi konusunda, birden fazla kere tedirgindirler. Farkında olmadan, doğumla başlayarak çocuklara cinsel eğitimi vermektedirler. Çocuk doğduğunda kız mı erkek mi biçiminde cinsiyeti öğrenme soruları ile kızlara pembe renk eşya ve giysi, oyuncak bebek, erkeklere ise mavi renk eşya ve giysi, oyuncak kamyon alarak, çocukların doğum, hamilelik hakkındaki sorularını cevaplayarak ya da cevaplamayarak cinsel eğitimi vermektedirler (Yörükoğlu, 1979).

Ülkemizde çocukların cinsel eğitiminde, cinsel kimlik gelişmenine gereken değeri veren anne-baba sayısı parmakla gösterilecek kadar azdır. Klâsik Türk ailesinde cinsel bahisler konuşulmamakta, töreler ve gelenekler cinsel hayatı ayıplamakta ve aile hayatı yasaklarla çevrilmektedir. Cinsel eğitim ve davranışlar yok üzeredir. Cinsel bahisler fakat yakın arkadaşlar içinde büyük bir zımnilik ortasında tartışılır (Yörükoğlu, 1979).

Bu bahse günümüze kadar adeta tabu gözüyle bakılmış ve gerek eğitimciler gerekse anne ve babalar, çocuklarına nasıl bir yaklaşım ortasında olacaklarını bilememişlerdir. Son derece değerli olan bu mevzuda, ana baba ya da eğitimci tarafınca yapılabilecek bir yanlışın, gelecekte biroldukca meseleye yol açacağı gerçeği akıldan çıkarılmamalıdır. Kıymetli olduğu kadar bu biçimdesine yabancı olunan bu alanda, evvela ana-baba ve öğretmenlere, cinsel gelişim ve eğitim hakkında bilgi verilmesi gerekmektedir (Aydoğmuş, 2001).

Sağlıklı bir cinsel gelişim, insan için bir zorunluluktur. Zira cinsel sağlıksızlık, insanın bedensel, bilişsel, duygusal ve toplumsal gelişimlerini, özetlemek gerekirse kişiliğini tesirler. Cinsel eğitim insanın yaşamsal bir gereksinmesidir (Başaran, 1994). Bu yaşamsal gereksinmeyi karşılamada en kıymetli rol anne- babalarındır. Çocuk gelişimi ve eğitiminde anne-babanın değeri tartışılamayacak kadar büyüktür. Anne-babaların yanlış bilgi, tavır, davranış ve inançları, çocukların öbür gelişim alanlarını etkilediği üzere, cinsel gelişimi ve eğitimi de etkilemekte, olumsuz sonuçların ortaya çıkmasına niye olmaktadır. Örneğin cinsellikle ilgili soruların yanlış cevaplanması ya da cevaplanmaması ve bunun kararında çocuğun karşılıkları diğer yerlerden öğrenmesi ile cinsel sapmalar, davranış ve kişilik bozuklukları, ruhsal problemler, mutsuz evlilik üzere durumlara yer hazırlamaktadır. Bu niçinle anne-babalara, kişilik gelişmeninde kıymetli bir yere sahip olan cinsel gelişim ve eğitim konusunda bilgi verilmelidir.

1.1. OKUL ÖNCESİ PERİYODU TARİFİ

Okul öncesi periyodu, hayat uzunluğu sürecek olan öğrenmenin temellerinin atıldığı, çocuğa ihtiyaçları ve ferdî özellikleri doğrultusunda çokça dayanak verilmesi gereken 0-6 yaş (0-72 ay) ortasını kapsayan bir hayli gelişimsel tecrübenin ve marifetin kazanıldığı bir devirdir.

Bu devir bir epeyce açıdan kritik bir periyot niteliğindedir. bu vakitte gelişmenin her boyutunda süratli değişimler yaşanır. Bedensel gelişim bu yaş çocuklarına geniş bir hareket alanı yaratırken, lisan gelişimi çocuğun etrafıyla etkileşimini zenginleştirir. bu vakitte, zihinsel gelişim çocuğun fizikî ve toplumsal etrafına yönelik farkındalığı arttırmakta ve çocuk artık toplumsallaşma isteğini daha ağır yaşamaktadır. Süratli değişimlerin yaşandığı ve kritik gelişim süreçlerinin olduğu bu vakitte çocuk için hisler farklı mana kazanmakta ve çocuk ortasında bulunduğu toplumsal ortamda kendine bir yer aramaktadır (Hedef yayıncılık, Her istikametiyle okul öncesi eğitim, 2015).

1.2. OKUL ÖNCESİ PERİYODU ÇOCUKLARININ PERİYOT ÖZELLİKLERİ

Okul öncesi devir, 0-6 yaşı (0-72 ay) içine almaktadır. Ortalama bir insan ömrünün onda birinden daha az bir süre bulunmasına karşın insanın hayatı boyunca geçirdiği en kritik devirdir. Genetik olarak sahip olduğumuz beşere has birtakım davranış kalıplarının haricindeki her şeyi etraftan öğreniriz. Birinci çocukluk da denilen bu dönemde öğrendiklerimiz bütün hayatımız boyunca öğrendiklerimizin %70-80’ini oluşturmaktadır. Hatta birtakım uzmanlar bu sayısı %90’ın üzerinde olduğunu anlatmaktadır. Konuşma, yürüme, yeme-içme üzere temel becerilerin birçoğu bu vakitte kazanılmaktadır. Günlük hayatta sıradan gördüğümüz, nasıl yaptığımız konusunda üzerinde düşünme gereksinimi bile hissetmediğimiz biroldukça davranışı bu vakitte öğreniriz.

Yeni doğan bebek, annesinin sesini öbür seslerden ayırt edebilir. Karnı acıktığında ya da bir yeri ağrıdığında farklı tonda ağlayarak etrafla irtibata geçer. İkinci ayın sonunda ‘’cıvıldama’’ olarak isimlendirilen kumru üzere sesler çıkarır. Bu sesler konuşmanın temel taşlarını oluşturmaktadır. 6-9 ay ortası ‘’ma-ma, da-da’’ üzere birinci hecelerin çıktığı evredir. Anne babaların sık sık konuştuğu çocuklar bu vakitte daha düzgün seslendirme yapabilir. 9. ayda kendi ismini bilir ve sesin kaynağına hakikat başını çevirir. Ayrıyeten bu vakitte kendi anadilinin özelliklerini tanımaya başlar. 1 yaşına girdikten daha sonra manalı olan birinci sözcükler çıkmaya başlar. Çocuk bu vakitte yetişkinlerle ne kadar epeyce bağlantıya geçerse çocuk için o kadar yararlı olacaktır. Çocuk tek söz söylemiş olduği vakit aile o sözden bir manalı cümle oluşturabilir. Çocuk ‘’su’’ dediği vakit aile ‘’su istiyorum, su döküldü’’ üzere manalar çıkartabilir. 1.5-2 yaşına geldiğinde iki kelimeyi yan yana getirerek sıradan cümleler (telgraf konuşması) oluşturur. 3 yaşında anlaşılır biçimde konuşabilir hale gelir. 4 yaşında lisanın gramer yapısına uygun anlaşılır cümleler kurabilir. 5-6 yaşında ise yetişkin konuşmasına yakın ve daima genişleyen bir söz hazinesi oluşmuştur. Konuşma, bütün çocuklarda birebir süratte ve düzeyde olamaz. Kendisiyle konuşulan, ilgi ve sevgi gösterilen çocuklar daha çabuk ve düzgün seviyede konuşmayı öğrenir.

Çocuğun inanç hissinin temelleri annenin onun birinci kucaklamasıyla başlar, emzirmesi ağlamaya başladığında yanında olması ile devam eder. Vücut gelişimi de büyük ölçüde okul öncesi devirde gerçekleşir. Çocuklar 6 yaşına geldiğinde doğum tartısının ortalama yedi katı tartısına, doğumdaki uzunluklarının ise ortalama iki katından 15 cm fazlasına ulaşırlar.

Okul öncesi periyot insanın en süratli geliştiği, değiştiği ve en çok şeyi öğrendiği periyottur. Bu devir bu kadar değerli olduğu için de çocuklar şuurlu ve ihtimamlı bir eğitim sürecinden geçirilmelidir. bu vakitte anne babalar çocuklarının gelişim alanları hakkındaki her türlü bilgiye fikir sahibi olmalıdırlar. Zira çocuk gelişimi hayli süratli gelişir ayrıyeten kriz periyotlarının akabinde gelen istikrarlı gelişimi de içermektedir. Meselâ her şey aşikâr seyirde giderken 2,5 yaşlarında istikrarsız, kararsız, isyankâr, her şeye karşı çıkan bir çocuk ortaya çıkabilir. Çocuğun “serkeşlik devresi” denilen ve süreksiz olan bu vakitte çocuğa karşı anlayışsız, katı bir tavır sergilemek, bu devrin uzamasına niye olabilir.

bir daha 4 yaş çocuğu ‘’soru sorma’’ çağındadır. Bol sorular sorduğu bu vakitte dünyayı anlamaya ve yeni şeyler öğrenmeye çalışır. Aile bu periyodun farkında olmalı, sorulan sorulara sabırla karşılıklar vermeli, baştan savmamalı ve bu periyodu avantaja çevirmelidir. 5 yaşına geldiği vakitte altın çağ devrini yaşarken 6 yaşına geldiğinde ise tembel ve kararsız gözükür. Anne babanın bu vakitteki özellikleri bilmesi hem kendisi tıpkı vakitte çocuk için gereklidir.

1.3. OKUL ÖNCESİ PERİYOT GELİŞİM ALANLARI


  • MOTOR GELİŞİMİ
Çocuk doğduğu andan itibaren başını denetim etme, ellerini kollarını hareket ettirme, dönme, emekleme, istikrar sağlama üzere birfazlaca motor marifetleri edinir. Refleksif olan hareketler vakit içinde denetimli hale gelir. Doğumdan birinci iki yaşına kadar gözlenen ilkel hareketler istemli hareketlerin birinci biçimidir. Vakit geçtikçe çocuğun denetimi hareketler üzerinde ağırlaşır. Takviyeyle ayakta duran çocuk vakit içinde birinci adımlarını atıp yürümeyi öğrenir (Her tarafıyla okul öncesi eğitim, 2015).

Motor maharetlerin birçoğu bir çocuğun büyük kas hünerlerinin, hayatın birinci sekiz yılında değerli derecede geliştiği konusunda hem fikirdir (Payne ve Isaacs 1999; Haywood, 1993). bu vakitte çocukların üst ve alt vücut kullanmasında uyum artar. Örneğin 3 4 yaştaki çocuk bedeninin üst kısmını esneterek zıplayabilir, 4 5 yaştaki bir çocuk bedenini denetim edip tartısını öne vererek elindeki topu karşıya fırlatabilir. Çocuklar için bu vakitte topla ilgili maharetler çok kıymetlidir. Toplar çocuğun beden denetimi, lokomotor, lokomotor olmayan hareketlerin gelişimi ve istikrar denetiminin sağlanması açısından fayda sağlar (Her istikametiyle okul öncesi eğitim, 2015).

Küçük kas gelişimi açısından okul öncesi devir çocukları ellerini ve parmaklarını daha koordineli kullanmaya başlar. bu vakitte oyun hamurları, çamur gereçlerinin kullanması kasların gelişmenine; kalem, boya, fırça kullanarak yapılan karalamalar kalem kağıt kullanma maharetinin gelişmenine yardımcı olmaktadır. Küçük kas motor becerilerindeki uyum beraberinde çocukların öz bakım hünerlerinin kazanımına yardımcı olur. Ellerini yıkayabilir, kendi elbiselerinin düğmelerini ilikleyip çözebilir. Çocuklar 3-5 yaşları içinde kalem tutma maharetleri edinir. bu vakitte farklı biçimde kalemler tutabilir. 4 yaşından itibaren gerçekçi fotoğraflar çizmeye başlarlar. Toomela (2000), çocuklarda algı, ilgi, bellek, motor marifetler geliştikçe çizimlerde de gerçekliğin ortaya çıktığını belirtir. Çocuklar 5 yaşına geldiklerinde ise bir yetişkin üzere kalem tutabilir, çizgi çizebilir, yazı yazabilir(Greer ve Lockman 1998). bu vakitte çocuklar hem de yapı inşa oyunlarına, yapboz oyunlarına ilgi duyarlar (Her istikametiyle okul öncesi eğitim, 2015)


  • BİLİŞSEL GELİŞİM
Bilişsel gelişim, doğumdan başlayarak, etrafla etkileşim halinde olup etrafın anlaşılmasını sağlayan bilginin edinilmesi, kullanılması, saklanması, yorumlanarak bir daha düzenlenmesi ve kıymetlendirilmesi kademesindeki tüm zihinsel süreçleri içine alan bir alandır (Senemoğlu, 2007).

Piaget, çocuğun dünya hakkındaki bilgisi şekillendikçe birbirine bağlı zihinsel gelişim evrelerinden geçtiğini savunur. hayatın birinci 18 ayında bebeğin öğrenmesi, algı ve hareketlerini hareket şeması yahut duyu hareket şeması biçiminden ibarettir. Birinci iki yıl ortasında bebeğin otomatik refleksleri olan ve yaratık durumundan, sorunları çözmek üzere yeni yollar keşfeden bir birey durumuna girdiği görülür.

Piaget, süreç öncesi devirde çocuğun görünüşte benmerkezci olduğunu vurgular. Her ne kadar 3 yaş civarındaki çocuk sembolik düşünmeye başlamışsa da, bu semboller kesin kavram ve kurallar biçiminde organize edilerek söz olunamamaktadır. bir daha süreç öncesi devirdeki çocukların gözü önünde, birebir uzunluk ve genişlikteki bardaklara tıpkı ölçüde su doldurulmuş ve çocuklar iki bardaktaki su ölçüsünün eşit olduğunu kabul etmişlerdir. Bundan daha sonra çocuktan kelam konusu bardaklardan birindeki suyu ince uzun bir cam bardağa dökmesi söylenmiştir. Bardaktaki su ölçüsü değişmediği biçimde, su yüzeyi, ince ve uzun olan bardaktakine oranla daha üstte olacaktır. Buna korunum yani değişmezlik denir. Süreç öncesi evrede çocuk objeleri, diğer şeylerin simgesi üzere kullanmaya başlar. Örneğin bir sopaya binip at diye dolaşabilir. Bu evre somut süreçler için bir hazırlık evresi olup, duyusal motor yapılardan operasyonel periyoda geçiş evresini oluşturur. bu vakitte bilhassa lisanın gelişmesiyle birlikte kanıda yaygınlık ve sürat görülür. Bu yetenek çocuğun lisanı kullanımını, yorum yapabilmesini, fotoğraf çizebilmesini, oyunlarında sembolik ve inşa oyunlarına yanlışsız yaygınlaşabilmeyi sonrasındasında okuyabilmesini ve yazabilmesini imkanlı kılar. Bu evrede çocuk hala gerçek kavram usullerinde başarısızdır. 2-7 yaşlarında düşünme hala operasyonel değildir. Bir diğer deyişle, bu vakitte çocuklar hala zihinsel kıyaslama yapamazlar. bu vakitte çocukların fikri hala benmerkezcidir. Öznel olanla objektif olanı ayıramazlar (Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, 1984)


  • LİSAN GELİŞİMİ
Bebekler daha birkaç haftalıktan itibaren sesli ikazları algılar ve onlara reaksiyon vermeye başlar. Seslere dikkatini verip sesin geldiği istikamete başını çevirebilir. İkinci ayın sonunda birinci vakit içindera oranla daha az ağlama olur ve bebekler kumru üzere sesler çıkartmaya başlar. Üçüncü aydan itibaren annelerinin sesini diğerlerinin sesinden ayırt edebilir. Beşinci altıncı aylarda kumru sesleri yerini tek heceli anlamsız seslere dönüştürür. Birinci sözcükler çoklukla birinci yılın sonunda kullanılmaya başlar. İki yaşından itibaren çocuk, tamamlanmayan küçük cümlelerle konuşur. Bu cümleler ise dört yaşında tamamlanır (Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, 1984).

3-4 yaşlarında ana lisanın temel yapılarına karşı farklılığın arttığı ve birfazlaca temel yapının kazanıldığı bu vakitte çocuklar yavaş yavaş yetişkin kelam dizimi yapılarını edinmektedir. Lisan maharetleri sıklıkla hayali oyunlarda benmerkezci konuşma ile kendini gösterir. Bu benmerkezci konuşma sonrasındasındaki periyotta vakit zaman devam etmekte fakat sıklığı azalmaktadır. Daha evvelki periyotlarda gözlenen ses oyunlarına ek olarak lisan hünerlerine değerli katkı sağlayan sözcük oyunları da bu vakitte görülmektedir (Dönmez,2000).

4-5 yaşlarında lisana ait karmaşık yapıları manaya ve kullanma hünerlerinin daha kolay hale geldiği bu vakitte, sözcüklerde yer alan ses ünitelerin kullanmasında doğruluğun arttığı gözlenmektedir. Benmerkezci konuşmanın devam ettiği bu vakitte oyunlarda lisanın daha aktif ve karmaşık bir biçimde kullanıldığı göze çarpmaktadır (Dönmez, 2000).

5-6 yaşlarında ise yetişkin gibisi birfazlaca yapının kazanıldığı bir periyottur. Karmaşık cümle yapılarının kullanmasında evvelki yaş devirlerine göre bariz ilerleme kelam konusudur. Bilişsel gelişimdeki ilerlemeye paralel olarak, soyut mana taşıyan sözcüklerin kullanmasında artış gözlenmektedir. Devrin sonuna hakikat tabir edici sözcük dağarcığında yaklaşık 2600 sözcük, alıcı lisan sözcük dağarcığında 20000-24000 sözcük yer alabilir (Owens, 2001).


  • SOSYAL-DUYGUSAL GELİŞİM
Toplumsal ve duygusal gelişim, okul öncesi devirde o denli karmaşık bir biçimde bir ortaya gelmiştir ki, yumurta mı tavuktan çıkar yoksa tavuk mu yumurtadan çıkar bilmecesine benzeri bir durum ortaya çıkar. bu vakitte oluşan toplumsal ilgiler, çocuğun hislerini ve duygusal gelişmenini etkilemekte ve şekillendirmektedir. Duygusal gelişim, küçük çocukların ve etrafındaki insanların dahil olduğu bir iletişimsel bağlam içerisinde ortaya çıkar. Duygusal gelişim ekseriyetle zihinsel gelişmenin gölgesinde kalmaktadır. Okullarda uygulanan programlar incelendiğinde toplumsal ve duygusal gelişim boyutlarına nazaran olan programların akademik öğrenme ve muvaffakiyetinin yanında ikinci sırada tutulduğu görülmektedir (McCombs, 2004). Son senelerda bir epey araştırmacı bunu eleştirerek bireyin hayatında toplumsal ve duygusal gelişmenin ve bu gelişim alanları ile bağlı kişilik özellikleri ve davranışsal hünerlerin değerini vurgulamaktadır.

3 yaştaki bir çocukta yetişkinleri keyifli etmek konusunda istekli ve onların sevgi ve özgüsüne bağlı oldukların görülmektedir. Onlar için temel gereksinimlerini sağlayan bireyler pek ehemmiyet taşır lakin onlardan kısa vadeli ayrılıklar yaşanabilir. Oyuncaklarını ve sahip olduğu şeyleri savunur ve kimi vakit bir oyuncağı almak, diğer bir oyuncağa vurmak ya da oyuncak saklama üzere agresif davranışlar sergileyebilir. Vakit zaman küme oyunlarına katılabilir ve kendisinden küçük ve canı yanmış olan çocuklara ilgi gösterebilir. 4 yaşlarında oyun arkadaşlarıyla yakın alakalar kurmaya başlar ve küme aktifliklerine katılır. Saldırganlık yaptığı vakit ya da ağladığı vakit kimin ilgileneceğini görmek için sık sık test edebilir. Her şeyi tek başına yapma konusunda ısrarcı davranır. İsim takma, alay etme ile öteki çocukları küme haricinde bırakma yolları arar. Birçok vakit fizikî saldırganlıktan fazla sözel saldırganlığı tercih eder. 5 yaşına geldiğinde ise arkadaşlık kurmaktan zevk alır ve kendine özel oyun arkadaşları bulmuştur. Karanlığa, düşmeye, köpeğe karşı dehşet yansısı gösterebilir. Yetişkinlerin rahatlatmasına ve onaylamasına muhtaçlık duymaya devam eder. Anne ya da temel bakımını veren kişi dönmediğinde korkabilir. Ekseriyetle ebeveynlerin ve bakıcıların isteklerini yerine getirir, yönergelere uyar ve sıklıkla sorumluluklarını yerine getirir (Hedef yayıncılık, Her tarafıyla okul öncesi eğitim, 2015).


KISIM 2 : CİNSEL GELİŞİM

2.1. CİNSEL GELİŞİMİN TARİFİ


‘’Fizyolojik, toplumsal, duygusal ve bilişsel boyutları olan; üreme organlarının büyümesi, sesin kalınlaşması üzere fizikî farklılaşmayı, cinsel kimlik oluşturmayı, cinsiyet rollerinin kazanılmasını, cinsel bilgi transferini anlamayı kapsayan bir gelişim alanıdır.’’ (Akalın, 2008) Kişiliğin oluşması ve kişinin cinsel kimliğe uygun davranmasında değerli bir etkendir.

Cinsel gelişim, muhakkak bir hayat devrinde beklenen cinsel hisleri, inançları ve davranışları kapsar. Bu niçinle her yaşa mahsus olan cinsel gelişim süreçleri bilinmesi gerekir. Bireyin cinsel büyümesi, cinsel büyümesine karşı sağlıklı tavır takınması, cinsel sıkıntılarını yenebilmesi ve olumsuz cinsel dürtülerini kontrol altına alabilmesinde bireye yardımcı olan bilgi ve marifetleri kapsar.

2.2. CİNSEL GELİŞİMİN TEMEL KAVRAMLARI

2.2.1. CİNSİYET


Bireylerin biyolojik kimliğini tabir eden cinsiyet kromozomları, gonadlar, iç üreme organları ve dış üreme organları bileşenleri bulunan dişi yahut erkek olma özellikleridir (WHO, 2010).

2.2.2. CİNSELLİK

Cinsellik biyolojik, ruhsal, toplumsal, ekonomik, politik, kültürel, türel, tarihi, dini ve ruhsal etkenlerin etkileşiminden etkilenen fantezi, fikir, inanç, bağ, tavır, roller, uygulama boyutlarını da ele alan söz ve tecrübelerdir (WHO, 2006). Cinsellik, kalıtsal olarak var olmakla birlikte toplumdan etkilenir. Kalıtsal tarafı, insanın erkek ya da kız olarak doğması ve cinsel salgı bezleriyle ilgilidir. Toplumsal istikameti ise insanın yaşadığı ortama, taklit etme yeteneğine bağlıdır.

özetlemek gerekirse cinsellik doğumla başlar, hayatımız boyunca deva eder ve bu süreçte insanların cinsellikle ilgili tavır ve kanıları aile, din, okul, medya, arkadaşlar ve ekonomik seviyeden etkilenir.

2.2.3. CİNSELLİK EĞİTİMİ

Cinselliğin bilişsel, duygusal, toplumsal, etkileşimli ve fizikî tarafları hakkında öğrenmeleri ve cinsellikle ilgili tavır ve davranış geliştirmeyi içeren hayatımız boyunca devam eden bir müddetçtir (WHO, 2010).

2.2.4. TOPLUMSAL CİNSİYET

Doğuştan sahip olduğumuz biyolojik özelliklerle ilişkili olarak toplum tarafınca şahıslara yüklenen roller, davranışlar ve beklentiler.

2.2.5. CİNSEL KİMLİK

Cinsel kimlik, bireyin cinsiyetinden haberdar olması vücudu ve benliğini aşikâr bir cinsellik ortasında algılayışı, kabullenişi, his ve davranışlarında buna uygun halde yönelişidir. Öteki bir sözle bayan ya da erkek olduğunun farkına varması ve bunu kabullenmesidir.

Bir bireyin kız ya da erkek doğması, cinsel kimliğini kazanmasının birinci şartıdır. Çocuk kendi cinsinin eğilimleri desteklendiği sürece kız ya da erkek kimliğini benimseyecektir. Bireyin biyolojik olarak bayan yahut erkek kümesine katılmasından fazlaca, cinsiyet rolünü benimsemesi değerlidir.

Çocuk, üç dört yaşında kişiliğini fark etmeye başlar. Kız ve erkek çocuk içindeki farkı, çocukla yetişkin içindeki ayrılıkları algılar. Hangi çeşit eşyanın hangi cinsiyete ilişkin olduğunu bilir. Kız yahut erkek olduğuna karar verebilir. Çocuk etrafında tıpkı cins biroldukca kişinin sergilediği bir epeyce özelliklerle karşılaşır. Kendi cinsiyet rolünü benimseyebilmek için evvel kendi cinsiyetinin farkına varır kız mı yoksa erkek mi olduğunu kavrar. Erkek çocuğu öteki erkeklere benzeyen kendi fizikî ve davranışsal istikametlerini, kız çocuğu da öbür kızlara ve bayanlara benzeyen kendi fizikî ve davranışsal istikametlerini algılar. Kız çocukları anneleri, erkek çocuklar da babaları üzere davranmaya başlar.


2.3. CİNSEL GELİŞİMİN DEĞERİ

Gelişim bir bütündür. Bedensel gelişim, zihinsel gelişim, duygusal gelişim, toplumsal gelişim ve cinsel gelişim alanları birbiri ile ilişkilidir. Bir gelişim devrinde görülen aksaklık doğal olarak öteki gelişim alanlarını da etkilemektedir.

Yeni doğan bebeğin kendini ve dış dünyayı tanımaya çalışması vakit almaktadır. Küçük çocuk kendini tanımaya çalışırken bedeninin organlarını keşfeder. Ellerine, gözüne, kulağına dokunarak sahip olduğu organlarım tanımaya çalışır. etrafındaki objeleri, renkleri, şahısları, metotları tanımaya başlar. Ekseriyetle 3 yaş civarında konuşmayı da büyük oranda gerçekleştirdiğinden merak ettiği her şeyi sormaya başlar. “Otobüs nasıl sarfiyat?”, “Bu nedir?”, “Vapur niye denizde masraf?” “Bu niye kız, ben niye erkeğim?” vb. üzere sorulara yanıt aramaya başlar. Aldığı karşılıktan tatmin oluncaya kadar soruların gerisi arkası kesilmez. Oynadığı oyuncakların tipi, kıyafetlerin farklılığı kız ve erkek çocuklarda bu farklılığın nereden kaynaklandığı konusunu gündeme getirmektedir. Eisenberg, Murray, Hite’e (1982) nazaran cinsel rollerin kazanılmasında oyun ve oyuncakların, yaşantıların ve tecrübelerin büyük tesiri vardır. Damon’a (1977) nazaran de 4-9 yaş çocuklarda cinsel kimliğin oluştuğu yaşlardır. Kız ve erkek çocuklar anne babayı taklit ederek, kendi cinsel kimliklerine ait özellikleri monte etmeye başlarlar. Daima merak ve taklit ortasında olan çocuk, bu merakını daha da geliştirerek kız erkek farklılığının nereden kaynaklandığını, dünyaya nasıl geldiğim sormaya da başlayacaktır. Şayet aile bu mevzuda huzursuz, utangaç davranırsa, bu sorulan bir biçimde geçiştirmeye çalışırsa, bunların ayıp olduğunu, çocukların bu biçimde şeyler sormaması gerektiğini söylerse; bu durumdan rahatsız olan çocuk “Utangaçlık ve Ayıp” kavramları ile tanışacaktır.

Ben nasıl dünyaya geldim ve niye kızlar erkeklerden farklı?” üzere sorular masumane ve merak uyandırıcı sorulardır. Bu sorulara açık, net ve sade bir açıklama birçok kere çocukların merakını giderecektir. Bu açıklığın ölçüsü; çocuğun sorduğu her soruya tüm ayrıntısıyla bilgi vermek, ortalıkta çıplak dolaşmak değildir. Çünkü yaşının üzerinde bilgilenen ve anne babayı çıplak goren çocuklar gereksiz yere fazla bilgiyle donatılmış ve erken uyarılmış çocuklardır. Kendi bedeni ile yetişkinin bedenini karşılaştırmaya çalışan çocuğun başı gereksiz yere karışacaktır.

Cinsel eğitim doğumdan başlayıp ergenlik periyoduna kadar, hatta ömür uzunluğu süren daima bir eğitimdir. Razon’a (1988) bakılırsa bu eğitim ne fazlaca erken başlamalı ne de epey geç kalınmalıdır. Erken bilgi vermek çocuğun başını karıştırmaktan öte hiç bir işe yaramamaktadır.

2.4. YAŞ PERİYOTLARINA NAZARAN ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ


  • 0-1 YAŞ DEVRİNDEKİ ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ
Çocuk doğuştan kimi cinsel dürtülerle dünyaya gelmektedir. Bunlar bilinen bir müddetç ortasında gelişip ilerlemekten ve hayatın üçüncü yahut dördüncü yaşına gerçek gözlenebilir hale gelmektedir (Freud, 1983).

Çocuk birinci cinsel tecrübesi annesinin göğsünde yaşamaktadır. Karnı acıktığında çığlık atar, yumruklarını sıkar, göğüs ucunu arar. Karnı doyduğunda yumrukları gevşer, sakinleşir. Annesinin manzarası, sıcaklığı ve yakınlığı bu birinci deneyimin bir modülüdür. Çocuk büyüdükçe emmeden bağımsız hisler geliştirebilir. Bu hisler bireyselleşmenin başladığını gösterir. hayatın birinci senelerından itibaren cinsel organların paklığı esnasında bebeğin bu süreçten zevk aldığı gözlenmiştir. Erkek çocukları, kız çocuklarına bakılırsa daha erken cinsel organıyla oynamaya başlar. Bedeni keşfetme gayeli olan bu hareketler vakit içinde zevkli bir arayışa dönüşebilir. Cinsel oyunlardan mastürbasyona bir geçiş yaşanır (Nelson, 1978). 0-2 ay erkek çocuklarda doğumdan itibaren genital sertleşme; 9-12 aylarda çıplakken cinsel organına elleme, mastürbasyon başlangıcı, bezi kirlendiğinde değiştirilmesini isteme, kızlarda ise altına yaptığında anne ya da bakım gereksinimini gideren şahsa bakıp gülme davranışları gösterebilir.

Birtakım anne babalar çocuklarının cinsel organına dokunmasından rahatsız olur, bunun olağandışı davranış olduğundan endişelenir. Bu davranışlar tümüyle doğal ve sağlıklıdır (Yavuzer, 2001; Yörükoğlu, 1979; Çaplı, 1993).


  • 1-3 YAŞ PERİYODUNDAKİ ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ
Cinsel organlar hakkındaki şuur 15-24 aylar içinde artar. Bu yaş aralığındaki çocuklar bu vakitte çoğunlukla cinsel organını teşhir eder. 2 yaşın sonunda ise çocuk kendi kendini uyarmaya başlar. Erkek çocuklar bu davranış biçimini sürdürme eğilimini gösterirken, kız çocuklar ise mastürbasyonu bu vakitte sonlandırabilir yahut alışkanlık haline getirebilir (Kağıtçıbaşı ve öbürleri, 1991).

Doğumdan daha sonraki birinci yılda bebeğin birinci cinsel hisleri, yıkanma ve altını değiştirme esnasında ortaya çıkar. Bezlendiği zamanki genital bölgede oluşan baskı ve hareket, bebeğin güzeline gidebilir bundan haz alabilir (Yavuzer, 2002).

bu vakitteki değerli bir olay da tuvalet eğitimidir. Bebek altının ıslak olmaması gerektiğini öğrenirken, mesanenin dolu olduğunu ve cinsel organlarında bir çeşit cinsel his uyanmasına sebep olan baskıyı fark eder. Tuvalet eğitimi sırasında bebek bezi çıkartılıp oturağa oturtulduğunda, baskı ve hazzı daha âlâ hissedecektir. bu biçimdece bebek, çişinin idrar yolundaki geçişinden hoşlanacaktır. Erkek çocuklarında ise çişini yaparken penisini tutmak güzellerine sarfiyat. Tuvalet kağıdıyla silinmek de bilhassa kız çocuklarında güzele giden yeni bir duyumsama olacaktır (Yavuzer, 2002).

Tuvalet eğitimi sırasında annelerin aldığı birtakım tedbirlerin çocuğun cinsel hayatı üzerinde olumsuz tesirlere sebep olduğu gözlenmiştir. bu vakitte tuvalet alışkanlığı kazanamayan çocuklar, tuvaletlerinin haber vermedikleri için sık sık bez ya da iç çamaşırını kirletir. Kirlenen bez ya da çamaşırı değiştirme sırasında, çocuklar çıplak kaldığında cinsel organı ile oynamaya başlar. Bu hazzı keşfeden çocuklar, yalnız ve boş kaldıkça bunu yenidenlamayı alışkanlık haline getirebilir. Anne babanın gösterdiği telaş, heyecan ve sonluluk çocuğun bu davranışlarını önleyeceği yerde sık sık tekrar etmesine sebep olabilir (Çaplı, 1993).

Bir yaşta yorgun, altını ıslatmış ya da sorunlu olduğunda anne ya da bakımını üstüne alan şahsa sevgi gösterme; iki yaşta uyumadan evvel öpme, yabancı yerlerde tuvalete gitmeme, kendi cinsel organının farkına varma, cinsiyetler ortası farklılıkların ilginin başlaması, banyo ya da tuvalete gidince yada soyunurken diğerlerini izleme; iki buçuk yaşta idrarını yaparken beden duruşlarının farklılıklarına ve cinsiyetler içindeki fizikî farklılıklara ilgi gösterme davranışlarını sergileyebilmektedir (Ilg ve Ames, 1995).


  • 3-6 YAŞ PERİYODUNDAKİ ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ
Çocuklar üç yaşlarında cinsiyetle ilgili fizikî farklılıkları fark ederler. ‘’niçin babalar elbise giymez, niye kızlar ayakta çişlerini yapmazlar’’ üzere sorular sorabilirler. 3-4 yaşlarında ise doğumla ilgili sorular sorulmaya başlar. ‘’bebekler nereden gelir, bebekler nasıl doğar’’ üzere soruların yanıtını öğrenmek ister. bir daha bu vakitte cinsel içerikli oyunlar oynanmaya başlanır (Bayhan ve Arthan, 2005).

Dört yaşta göbeğine çok ilgi gösterme, gerilim altında altına kaçırma, diğer bir çocuğa cinsel organını gösterme, sözel oyunlarda birtakım sözleri bilhassa üreme organlarında seçme davranışları görülebilir.

Beş yaşlarında erkek/kız farklılıklarının ve üreme organlarının farkında olma, mastürbasyon, diğerlerinin banyolarında ilginin azalması ve daha az cinsiyet oyunu, kendini daha az açığa vurma; altı yaşlarında ise cinsiyetler içindeki farklılıklara ilgi duyma, cinsiyet oyunları, bedenin özel kısımları ile ilgili konuşma ve ne manaya geldiğini bilmediği argo sözleri kullanma, teşhircilik gözlemlenebilir.

Biroldukca çocuk ömrün bir kısmında küfürlü konuşma davranışı gösterir. Anne baba ve öğretmen küfür ve argo içeren bu sözleri her yerde söylememesi gerektiği konusunda çocuğu uyarmalıdır. Bunu anlatırken de ‘’ayıp’’ sözcüğü kullanılmamalıdır (Tuzcuoğlu, 2004).

Temel cinsel kimlik, üç yaşına gelmeden oluşur ve daha sonrasında kolay kolay değişmez. Çocuklar iki yaşlarında itibaren iki cinsiyetin bulunduğunu kavrar, kendisinin de bunlardan birine ilişkin olduğunu bilir. Lakin cinsel kimlik olgusu yetişkinlere göre biraz daha farkıdır. Çocukların cinsiyet algısı ekseriyetle bireyin fizikî özellikleriyle ilgili değildir (Selçuk, 2007).

Çocuklar oyunlarında ve kişilerarası münasebetlerde kendi cinsiyetlerinin özelliklerini stantlar. Burada iki yaklaşım bulunmaktadır. Birincisi, cinsiyet rollerinin gelişmesinde toplumsal öğrenme etkeni, ikincisi ise bilişsel etkenlere yük veren görüştür. Toplumsal öğrenme yaklaşımı, model alma ile ilgili öteki davranışların öğrenildiği üzere, cinsiyet rolleri de benimsenmiştir (Selçuk, 2007).

Karşı cinse mahsus hal ve davranışlar sergileme görülebilir. Erkek çocukları kız üzere davranma, konuşma, makyaj yapma vb. Kızlarda ise saçlarını kısa kestirme, erkek kıyafetleri giyme, adamların tercih ettiği oyunlarla oynama vb. Davranışlar görülebilir. Dert duyulmaya gerek yoktur zira bunlar kısa periyodiktir (Tuzcuoğlu, 2004).


KISIM 3 : OKUL ÖNCESİ DEVRİ ÇOCUKLARINDA GÖRÜLEN CİNSEL GELİŞİMLE İLGİLİ MEVZULAR

3.1. TUVALET EĞİTİMİ


Tuvalet eğitimi; çocuğun uyku ve uyanıklık durumunda dışkı ve idrar denetimini kazanması, yardım ve anımsatma olmadan tuvaletinin geldiğini fark ederek, tuvalete gidip ihtiyacını gidermesidir. Tuvalet eğitiminin başlayacağı periyot 1-3 yaş aralığına denk gelmektedir. Bu devir (1-3 yaş) çocuğun kendini fark ettiği periyottur. Tuvalet eğitimine ne vakit başlanacağı konusunda her çocuk için geçerli bir tarih yoktur. Anal ve üretral sistemin istemli denetimi çoklukla çocuk yürümeye başladıktan daha sonra 18-24. aylar içinde sağlanır (Deniz ve Görak, 2018).

Çocuklarda Tuvalet Eğitimine Hazır Olma İşaretleri


  • Kendi başına giysilerini çıkartıp giyebilmesi


  • Oturağı kullanmaya istekli olması


  • 2 saat boyunca altının kuru kalabilmesi ve ıslak alt bezinin azalması


  • Yürüme, oturma ve çömelme üzere kaba motor hünerlerin gelişmesi


  • Boşaltım ihtiyacını kelamlı ya da kelamlı olmayan bağlantı halleri ile anlatabilmesi


  • Kirli alt bezinden rahatsız olması ve çabucak değişmesini istemesi


  • Sistemli ve varsayım edilebilir bağırsak hareketlerinin olması (Çavuşoğlu, 2013).
Tuvalet Eğitimi Verilirken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Çocuğun idrarını ya da dışkısını tutabilmesi etraftan büyük ilgi görürken, altını ıslatması ya da dışkılaması toplumdan olumsuz reaksiyon görmesine sebep olabilir. Bu yansılar karşısında çocuk; hakikat, yanlış, ayıp üzere ahlaki kavramlarla karşılaşır (Kavaklı, 1992).

Tuvalet eğitimine ne vakit başlanacağı şahıstan bireye farklıklar gösterebilir. Tuvalet alışkanlığını çocuğa vaktindilk evvel kazandırmaya çalışmak çocukta uzun mühlet devam edebilecek endişe ve çatışmalara sebep olabilir.

Tuvalet alışkanlığı kazanmada ebeveynlerin çocuğu cesaretlendirici ve özendirici bir tavır takınmaları çocukları için pek değerlidir. Tuvalet eğitiminde fazlaca katı ve baskıcı tavır sergilenmesi çocuk istismarı sayılabileceği üzere, yetişkin periyodunda mükemmeliyetçilik, çok titizlik üzere davranışlar göstermesine de sebep olabilir (Aydın, 2011).

Çocuklar çoklukla ikinci yaş sonunda dışkılarını, üçüncü yaş sonunda idrarını tutmayı öğrenirler. Lakin dört-beş yaşına gelinceye kadar gündüzleri, çoğunlukla da geceleri altını ıslatabilirler. Anne babalar bu çocuklara karşı anlayışlı olmalı, onları azarlama, suçlama, cezalandırma üzere davranışlardan kaçınmalıdır. Aksi takdirde çocukta, idrarını tutma, sadece beze idrar yapma konusunda ısrar etme, idrar kaçırmalar daha sonrasında panik ataklar, hıçkırık ve öfke nöbetleri görülür, çocuğun ve ailenin fonksiyon seviyesi bozulabilir ve fizikî istismara sebep olabilir (Küçük, 2010).

Tuvalet eğitimine başladıktan daha sonra çocuğa katiyetle bez takılmamalıdır. Şayet bez gündüz çıkarılıp gece takılırsa çocuk idrarını ne vakit tutup ne vakit bırakacağı konusunda kararsızlık yaşayabilir.

İlkbahar ve yaz aylarında bedendeki suyun bir kısmı terle atılması ve çocuğun mesanesinin onu zorlayacak kadar dolmaması niçiniyle tuvalet eğitiminin ilkbahar yahut yaz aylarında verilmesi kısa vakitte muvaffakiyete ulaşır.

Tuvalet Eğitimine Tesir Eden Faktörler

Geçmiş senelerda daha erken yaşta başlanan tuvalet eğitimine başlangıç yaşı gün gitgide ileri periyoda kaymıştır. 1940’larda tuvalet eğitimi 18 ay altında başlarken, Batı kaynaklı yapılan yeni çalışmalarda bu eğitime artık 21 ve 36 ay ortası başlandığı gösterilmektedir. Brazelton, 1950’lerde 1.000 çocukla yaptığı çalışmada, gündüz tuvalet denetimi sağlanan çocuklar için ortalama yaşı 28.5 ay olarak bulmuştur. 1980’lerin ortasında 266 çocuk ile yapılan bir çalışmada ise, tuvalet eğitiminin tamamlanma yaşı 25 ve 27. aylar içinde olarak bulunmuştur. Son vakit içinderda yapılan çalışmalarda, 36. ayda tuvalet eğitimini tamamlama oranı %40 ile %60 içinde olduğu gösterilmiştir. 2004 yılında 406 çocuk üzerinde yapılan bir çalışmada, tuvalet denetimini gündüz sağlama yaşı ortalama 36,8 ay olarak bulunmuştur (Taubman, 2003). Erkek cinsiyet de aktüel kimi çalışmalarda tuvalet eğitimini geciktirici etken olarak belirtilmiştir. Ayrıyeten bebek bezlerinin yaygınlaşması da tuvalet eğitimini geciktirici bir etken olarak tanımlanmıştır.

3.2. ALTINI ISLATMA (ENÜREZİS)

Enürezis; kısa bir süre için de olsa idrarını tutmayı başarabilen, mesane işlevini denetim edebilen çocuk ya da yetişkinin, uygun olmayan durum ve ortamlarda idrarını bırakması durumudur (Apley, 1968). Enüreziste idrarın istem dışı yapılması; gece oluyorsa ‘’Enürezis Nokturna’’, gündüz oluyorsa ‘’Enürezis Diurna’’, hem gündüz hem gece oluyorsa ‘’Enürezis Kontinua’’ denir (Öztürk, 1981).

Enürezis daha fazlaca gece işemesi (nokturnal enürezis) halinde görülmektedir. Kanner’e bakılırsa enürezis nokturna %63, enürezis diurna %7 ve enürezis kontinua %30 oranındadır. Hacettepe hastanesinde 252 enüretik çocuk üzerinde yapılan bir çalışmada da bu oranlar, enürezis nokturna %88, enürezis diurna %3.1, enürezis kontinua %8.9 biçimindedir (Burke, 1980).

Çocukların %85 üzere büyük bir çoğunluğunda, enürezis hiç kesilmeden bebeklikten beri gelir. Buna ‘’Primer (birincil) Enürezis’’ denir. Bu kümeye giren çocuklar; idrar denetimini hiç kazanamamış, idrarını tutmasını başaramayan çocuklardır. Çocukların %15 üzere az bir kısmında tuvalet eğitimini tamamlayıp denetim sağlandıktan daha sonra işeme başlar. Bu duruma da ‘’Sekonder (ikincil) Enürezis’’ denir. En az altı ay idrar denetimini devam ettiren daha sonra bu yeteneğini kaybederek altını ıslatmaya başlayan çocuklarda görülür. Daha fazlaca 5 ya da 6 yaşlarında, erkek çocuklarında ise 7 yaşlarında görülür (Mikkelsen, 1980).

Ayrıyeten kardeş doğumu, endişeler, üşüme üzere niçinlere bağlı olarak da süreksiz olarak altını ıslatma görülebilir. Yaşa bağlı görülme sıklığı 5 yaşlarında %14-20, 10 yaşlarında %5, 18 yaşlarında %2 oranındadır.

Enürezise erkek çocuklarda, kız çocuklarından daha fazla rastlanmaktadır. Erkek çocuklarında yatağa işeme oranı kız çocuklarına oranla bir iki kat yüksektir.

Sosyo ekonomik taraftan düşük ve parçalanmış ailelerde, enürezis görülme sıklığı daha dayüksektir. Köylerde, gecekondularında, kimsesizler yurdunda gece işemeleri daha yüksek oranda görülmektedir. Bu etraflarda yüksek oluşu yetersiz ve sistemsiz tuvalet eğitimine bağlıdır (Yörükoğlu, 1978). Birincil gece işemesi olan çocukların, hayat kıssaları detaylı olarak incelendiğinde; ekseriyetle 3 yaş civarında hastalık, mesken değiştirme, hastaneye yatma yahut bir kardeşin doğması üzere dert veren bir olayın meydana geldiği görülmüştür. Bundan dolayı birincil gece işemelerinin kaynağının ‘’duyarlı dönemde’’ tasa veren bir olayın ortaya çıkması olabileceği öne sürülmüştür (Mac Keith, 1964).

Enürezisin niçinleri


  • Kalıtım
Genetik faktörler, enürezisin aile bireyleri içinde sık görülmesi açısından kıymetlidir. Ebeveynin her ikisinin de enüretik olduğu durumlarda; çocukların %77si enüretik olma olasılığında, ebeveynlerden sadece biri enüretik ise; çocuklarda bulunma mümkünlüğü %44tür. Ebeveynlerin hiç biri enüretik değilse; okula başladıktan daha sonraki birinci üç yıl ortasında enirezis görülme mümkünlüğü %15tir (Burke, 1980).

Biroldukca enüretiğin yapısal, ailesel, fizyolojik ve ruhsal özellikleri ile mesane denetiminde olgunlaşma geriliğinin belirlendiği konusunda giderek artan bir görüş birliği vardır (Kutsal, 1971).


  • Organik niçinler
Enürezisin organik etyolojisinde, evvela üriner yolun bozukluğu akla gelir. Enirezis mesane işlevi ve yapısal anormalliklerle de ilgili olabilir. Mesane uzunluğu yahut üretra darlığı, mesane duyusunun harabiyeti, mesane kas yapısının kalınlaşması, enürezise yola açabilir. bir daha organik etyoloji istikametinden böbrek ve idrar yollarının enfeksşyon kapması enürezise niye olabilir (Öztürk, 1981). Organik niçinler içinde epey az da olsa epilepsi nöbetleri gece işemelerinin niçini olabilir (Yörükoğlu, 1978).


  • Uyku derinliği
Enüretik çocukların ebeveynleri, çocuğun uykusunun derin olduğunu ve güç uyandırdıklarını belirtirler. Enürezis hadisesinin uyku ile bağını biroldukça araştırmacı incelemiş ve ıslatmanın sıklıkla uykunun üçüncü ve dördüncü basamağında ve REM uykusu sırasında meydana geldiğini bulmuşlardır (Öztürk, 1981).


  • Ruhsal niçinler
Yapılan araştırmalar enürezisin görülme sıklığında ruhsal etmenlerin değerli bir hissesinin olduğunu öne sürmüşlerdir. Rutter ve arkadaşları, enüretik olan ve enüretik olmayan çocuklarda psikiyatrik bozuklukları karşılaştırmışlar ve enüretik olan çocuklardaki sapma oranının olmayanlardaki sapma oranında değerli ölçüde fazla olduğunu saptamışlardır. Ruhsal niçinlerin değerli tesiri olmakla bir arada gece işemesi olan çocukların hepsi uyumsuz çocuklar sayılmaz. Öteki bir deyişle tek başına yatağa işeme ruhsal uyumsuzluğun ispatı değildir. Bu çocuklar ortasında ağır davranış bozukluğu gösterenler olduğu üzere, hayli uyumlu olanlar da vardır. Bu sebeple ilkokul çağında görülen gece işemelerinde, evvela organik niçinlerin ele alınması, sonrasındasında psikiyatrik niçinlerin araştırılması yerinde olacaktır (Yörükoğlu, 1978).

Enürezisin Tedavisi

Araştırmalara nazaran çocuklar 3 yaşına geldiklerinde idrar denetimleri tam bir olgunluğa erişebilir. Fakat 4-5 yaşına gelinceye dek kimi birtakım gündüzleri fazlaca sık da geceleri altlarını ıslatabilirler. Lakin bu yaştan daha sonra devam etmesi sorun olur, bu biçimde bir durumla karşı karşıya kalındığında evvela tıbbi denetimden geçip, organik bir bozukluk olup olmadığı araştırılmalıdır (Çağlar, 1974).

Üriner organlarda enfeksiyon ihtimaline karşı, her enüretik çocuğun idrar yollarına bakılmalıdır. Mesane uzunluğu tıkanıklığı da göz önünde bulundurulmalıdır. Lakin çocuk kimi geceler altını ıslatmıyorsa, mesane denetim sistemi olağan diyebiliriz.

Üroloji uzmanları çabucak ağır bir araştırma içine çocuğu sokmak istemez. Bu niçinle iki üç aylık bir süre sonunda hadise kıymetlendirilir. Evvel sebebin organik olup olmadığına bakılır. Şayet niçini organik ise basitçe tedavi edilebilir. Bu yaklaşım sonuç vermezse, bu biçimde sebebin duygusal bir bozukluktan oluşabileceği düşünülebilir. Çocuklar dikkatlice izlendiğinde %90 ı öyküsünü belirli eder. Geri kalan %10 luk kısmı ise antibiyotik tedavisi bakılırsabilir. Teşhis konulduktan daha sonra; töropatik tedavi, ilaç tedavisi, koşullandırma prosedürü, spontan tedavi, ödül ve ceza prosedürü, sıvı alımının sonlandırılması, gece çocuğu uyandırmak üzere sistemler kullanılabilir.

3.3. DIŞKI KAÇIRMA (ENKOPREZİS)

Organik bir niye kelam konusu olmaksızın, çocuğun 3-4 yaşından itibaren dışkısını denetim edemeyerek altını kirletmesi durumuna ‘’Enkoprezis’’ denir. Enürezise oranla daha az rastlanan bu bozukluk çoklukla uygun olmayan tuvalet eğitimi, aile içi çatışmalar, annenin çok titizliği üzere sebeplerden kaynaklanabilir. Dışkı kaçırma, az görülen bir durumdur ve erkek çocuklarda kız çocuklara oranla daha sık rastlanır (Yavuzer, 1982).

Enkoprezis teşhisinin konulması için, kaka kaçırmanın en az 3 ay mühletle devam etmesi ve ayda en az 1 defa olması gerekmektedir. Çocukta kaka tutma hüneri şayet hiç gelişmemiş ise birincil enkoprezis, şayet çocuk en az bir yıl boyunca kakasını tutma maharetini kazanmış daha sonrasında kaybetmiş ise ikincil enkoprezisten kelam edilir. Enkoprezis, nörolojik, bilişsel ve fizikî gelişme gerilikleri, anal ya da rektal dışa atım dinamiklerindeki bozukluklar üzere organik niçinlere bağlı olabilir. Enkoprezis rastgele bir niçine bağlı değilse, kardeş kıskançlığı, travmatik olaylar, kayıp, boşanma, baskıcı ebeveyn tavırları ve uygunsuz tuvalet eğitimi üzere pskolojik sebeplerden kaynaklı olabilir. Annenin paklık ve titizliğe çok değer vermesi, dışkılama tekniğinin epeyce baskılı bir biçimde uygulanmış olması ve çocuğun anne ile inatlaşma sürecine girmesi de kaka kaçırmaya niye olabilir. Birtakım çocuklar ise tuvalete gitmeye direnir. Dışarıda ya da konutta oyun oynarken dışkılama gereksinimi duysa bile bunu son vakte kadar erteler ve sonunda çamaşırına kaçırır. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, karşı gelme bozukluğu, davranış bozukluğu, idrar kaçırma ve mastürbasyon kaka kaçıran çocuklarda sıkıntıya eşik eder. Enkoprezisi olan çocuklarda bozukluğa bağlı toplumsal etkinliklerden kaçınma, özgüvende azalma üzere eksikliklerin yanında, kakasını bulaştırdığı çamaşırı saklama üzere davranışlar sergileyebilir.

Tedavidilk evvel gereksiz yere yapılan baskının kaldırılması, çok titiz tavırdan vazgeçilmesi gerekir. Çocukla olumlu bir irtibata geçildikten daha sonra dışkılamayı tertibe sokmak kolaylaşır. İdrar kaçırmada da kullanılabilecek olan takvim tutma yolu kullanılabilir. Çocuğun tedaviye etkin iştiraki değerlidir. Kararlı bir tavırla günde iki üç kere belli aralıklarla tuvalete oturtmak gerekir. Dışkılama olmasa bile her gün o saatte bilhassa de yemeklerden daha sonra tuvalete oturmak bir süre daha sonra o saatlerde dışkılamanın olmasını kolaylaştırır. İlaç tedavisinin de faydalı olduğu olgular vardır. Ailenin ve çocuğun yapısına göre kimi vakit çocuğu ferdî terapi, oyun terapi ya da aile terapisine yönlendirmek gerekebilir.

‘’Dokuz yaşında bir kız çocuğu, yağmurlu havalarda okula gitmek istemez, yollar çamurlu olduğu vakit da sokağa çıkmaktan kaçınırdı. Bu saplantının sebebi araştırıldığında, küçük yaşta annenin kazandırdığı bir endişeden kaynaklandığı görülür. İki yaşındayken çocuk, büyük abdestini yere yapar, annesi de büyük bir öfkeyle çocuğun yüzünü kirli yere bastırır. çabucak sonrasında çocuk kurala uyar tabi, tuvalet ihtiyacını tek başına ve istenen halde yapan bir kişi olur, lakin bu duygusal yara onda kelam konusu saplantıya dönüşmüştür.’’ (Yavuzer, 1982).

3.4. MASTÜRBASYON

Ailelerin çocuklarıyla konuşmakta zorluk yaşadığı konulardan biri olan mastürbasyon, cinsel doyum sağlamak gayesiyle şuurlu olarak bireyin cinsel organını kendi kendine uyarmasıdır (Özgüven, 1997). Çocuğun preödipal gelişimi sırasında, fallik devirde sık rastlanan mastürbasyon doğal bir davranıştır (Yörükoğlu, 1979). Hem insanlarda birebir vakitte kimi hayvanlarda da görülür. Çok küçük yaşlardaki çocuklar da mastürbasyon yaparlar (Yörükoğlu, 1979).

Hurlock’a (1964) bakılırsa küçük çocuklar için mastürbasyon, çocuğun kendi genital organı hakkındaki merakını temel olarak tatmin etmek için ortaya çıkan cinsel keşfin bir formudur. Hurlock (1972), mastürbasyonun fizikî bir ziyanının olmadığını fakat ruhsal ziyanı olabileceğini, mutsuz ve kendini güçsüz hisseden çocukların yetersizlik hislerini mastürbasyona yönelerek karşıladıklarını belirtmiştir.

Mastürbasyon kesinlikle öğretilmesi gereken durumda öğrenilecek bir davranış değildir. Cinsel organlarda olgunlaşmaya bağlı gelişen hassaslığa bağlı olarak zaten keşfedilir. Bu durumun şiddetle cezalandırılması sakıncalıdır. Uygulanan baskı, uygun olmayan davranış haline dönüşmesine niye olabilir. Kızlarda da benzeri biçimde mastürbasyon görülebilir. Mastürbasyon için uygun vakit ve yer, toplumsal ve akademik yaşantısını etkilemeyecek vakit dilimi içerisinde olacak biçimde belirlenmelidir (Düzkantar, 2010).

Çocukların şimdi hepsi, cinsel organlarıyla oynamaktan özel bir haz duyarlar. Çocuğunu, az çamaşır yıkamak için çıplak gezdiren anneler, çocukları için makus bir fırsat hazırlamış olurlar. Cinsel organı açıkta olan çocuk onunla oynamaya başlar. Bu oynama sırasında özel bir zevk duyan çocuk, yalnız ve boş kaldıkça bunu yenidenlamayı bir alışkanlık durumuna getirebilir. bu biçimde durumlarda büyükler çocuğa cinsel organların “pis, kötü” olduğu hakkında bir fikrin doğmasında rol oynayabileceği üzere; anne-babanın bu üzere durumlar karşısında gösterdikleri telaş, heyecan ve sonluluk çocuğun bu davranışlarını önleyeceği yerde, sık sık yenidenlamasına da niye olabilir. Çocuk bilhassa ana babasının dikkatini, ilgisini çekmek için bu davranışa daha epey başvurabilir. Öte yandan ana-babaların, gelişi hoş savurdukları tehditlerin, çocuklar üzerinde yetişkinlik senelerına kadar kolay kolay unutamayacakları olumsuz tesirleri olmaktadır (Çaplı, 1993).

Kimi çocuk aldırmaz, kimisi de uğraşmayı gizlice yürütür. Kimi çocuk yere uzanıp ileri geri sürtünerek kendini uyarır. Soluk soluğa kalır, terler; cinsel doyum sağlar üzeredir. Bu görünüş anneleri ürkütür ve sert reaksiyonlarına niye olur. Gösterilen reaksiyon annenin bu husustaki kuruntu ve derdiyle orantılıdır. Kızını ilerde erkek meczubu bir bayan olup çıkacağından korkan anne, büyük bir kızgınlık gösterir. Çocuğu azarlar, döver ve korkutur. Çocuğu ellerini bağlayarak bu işe mani olmaya çalışan anneler bile vardır (Yörükoğlu, 1993).

Sıkça başvurulan bu cinsel uyarma tipi annelerin sandığı ölçüde korkulacak bir şey değildir. Lakin ortada çözülmesi gereken bir sorun da vardır. Bebekliklerinde epeyce üzün mühlet kendi başlarına bırakılan çocuklarda bu durum daha sık görülür. Bilhassa göğüs emmemiş ya da emzik verilmemiş çocuklarda daha epeyce rastlanır. Öbür bir deyişle, uyarılma eksikliği çeken çocuk, emziksiz kalmanın boşluğunu kendi kendini uyararak doldurmaya çalışır. Emziği zorla elinden alınan çocuklarda da bu durum ortaya çıkabilir. Yeni bir kardeşin doğumu ve ilgi azlığı üzere niçinler de çocukta kendi kendine doyum sağlama ihtiyacı yaratabilir. kimi bazı kaşıntıya yol açan kıl kurdu ya da sünnet derisinin yangısı çocuğun bu uyarmadan hoşlanmasına ve bir dahalemesine niye olur. Bu niçinlerin ortaya çıkarılması ve giderilmesi istikametinde tedbirler alınması en uygun yol olur. Çocuğu korkutup yıldırmakla bunun önüne geçilemez. Olsa olsa çocuğu kapalılığa zorlar. Bu işi sürdürürse pipisinin düşeceği yahut anne olamayacağı üzere sözlerle korkutmaktan sakınmalıdır. Yıldırma ve sindirme çocukta kalıcı ruhsal çatışma ve saplantılara yol açar.

Ebeveynler çocuklar genital organlarına dokundukları vakit kızmak yerine genital organlarının bedeninin özel kısımları olduğunu, dokunmanın düzgün hissettirdiğini lakin bunun özel olması niçiniyle toplum içerisinde değilken tek başınayken yapılması gerektiğini anlatmalıdır.

Çocukta bu davranışın yerleşmesini istemiyorsak; onu ilgi duyabileceği oyun ve faaliyetlerle meşgul etmeye başlarsak, çocuk cinsel organlarıyla oynamaktan bizatihi vazgeçer. Çocuk utandıktan daha sonra yatağında uzun bir süre yatması yanlışsız değildir. Çok dar pantolon ya da iç çamaşırı giydirilmemelidir (Çaplı,1993).

3.5. MAHREMİYET

Mahremiyet, bir şeyin kapalı (mahrem) kalma hali yani bir şeyin zımnî tarafı demektir. Öbür bir manada buna insanın dokunulmazlığı da denilebilir. Mahrem ve mahremiyet kavramlarının, bayan ve erkek bağlantılarında özel bir kullanım kazandığı, bilhassa cinsel dokunulmazlık manasına gelen bir kavramdır (TDK Genel Türkçe Sözlük).

Bu kapsamda bilmemiz gereken en değerli nokta cinsel eğitimin mahremiyet eğitim olmadığı ve mahremiyet eğitiminin 0-6 yaş devrinde ailede verilmesi gerektiğidir. Mahremiyet eğitimi, cinsel eğitimden daha geniş daha kapsamlı bir kavramdır. Cinsel eğitim, çocuğun kendi cinselliğini tanıması, gelişim sürecinde cinsellikle ilgili yaşayacağı fizikî ve duygusal farklılıkları öğrenmesi yanında, anne babasına sorduğu cinsellikle ilgili soru ve yanıtları da içine alır. Mahremiyet eğitimi ise cinsel ayrıntıların yanında daha epeyce kendisinin ve öbür insanlarının özelinin/özel alanının farkına varması, toplumsal hayatın ortasında kendi özel alanını muhafazası, öbür insanların özeline hürmet duyması, kendisi ile etrafı içinde sağlıklı sonlar koyması üzere ayrıntıları içine alır. Mahremiyet eğitimi anne baba tarafınca verilir ve bu eğitim çocuğun ruhsal ve cinsel açıdan korunması için değerlidir.

Çocuklara Mahremiyet Eğitimi Verilirken Dikkat Edilmesi Gerekenler

1.Adım Özel Alanı Tanımlama


Çocuğun kendi mahremini, özel alanını koruyabilmesi için evvela bu alanı çocuğa tanımlamak gerekmektedir. Bedenin bireye özel olan bölgeleri, bu bölgelerin gizlenmesi gerektiği çocuğa iki yaşından itibaren yavaş yavaş anlatılmaya başlanabilir. Bu alanın diğerlerinden gizlenmesi ve anne-baba ve hekimler haricinde bu bölgeye kimsenin dokunmaması gerektiği çocuğa öğretilmelidir.

Çocukta “özel alan” teriminin oluşabilmesi için, 3 yaşından itibaren çocuklar çırılçıplak olarak meskende yahut mesken haricinde olmasına müsaade verilmemelidir. Kendisini oburlarının yanında çıplak olarak görmeye alışkın olmayan bir çocuk, elbisesinin birileri tarafınca çıkartılmasından önemli rahatsızlık duymaya başlayacaktır.

2.Adım Çocuğun Özel Alanlarına Saygılı Olma

Çocuğu küçük yaştan itibaren çocukları diğerlerinin yanında giydirmemek, altlarını değiştirirken bile bir öteki odaya götürmek çocuğun kendi mahremiyetine saygıyı gösterir. Bilhassa dört-beş yaşından daha sonra banyo yaparken anne baba ya da kardeşlerle birlikte değil yalnızca çocuğu banyo yaptırmak ve banyo sırasında iç çamaşırı ile yıkamak, iç çamaşırı çıkarırken ve temizlerken gözleri kısarak ya da başı yavaşça yana çevirerek o alana hürmet gösterdiğimizi hissettirmek çocuklarda mahremiyet hissinin gelişmesine olumlu katkı sağlayacaktır.

3.Adım Çocuğun Cinsel Organlarını Sevgi Nesnesi Yapmama

Küçük çocukları cinsel organlarına dokunarak sevildiğinde çocuk hem mahremiyet ihlaline uğramış olur tıpkı vakitte diğerlerinin özel alanlarının kullanılarak onlara latife yapılabileceği inancını taşımaya başlar. Ayrıyeten çocukları cinsel organlarını mevzu ederek sevmek, onları kendilerini makus niyetli yabancılardan korumak konusunda etkisiz bırakabilir. Çocuk, bir diğeri özel alanına dokunmak istediğinde bunun güzel mi yoksa berbat mü olduğunun ayrımını yapamayabilir. Bu sebeple bezlemek, pişik kremi sürmek ve temizlemek durumlarında bile abartıya kaçmamak gerekmektedir. Çocuğun cinsel organlarını latife konusu yapmak, göstermesini istemek, dokunmaya çalışmak cinsel kimlik gelişimi açısından sakıncalı bir durumdur.

4.Adım Tuvaletin Kapısını Kapalı Tutması Gerektiğini Öğretme

Çocukların iki yaşında tuvalet alışkanlığını kazanması, en geç ise dört yaşında tuvalet daha sonrası temizliklerini yapmayı öğrenmesi beklenir. Anne-baba bu periyotları dikkate alıp çocuğa tuvalet eğitimi verebilir ve eğitimin bir modülü olarak tuvalette yalnız olunması, diğerlerinin nazaranceği biçimde tuvaletini yapmaması gerektiği çocuğa anlatılabilir. Çocuk oturak (lazımlık) kullanıyorsa, bu oturak konutun ortak kullanım alanlarına konulmamalı, tuvalet ya da banyoda kullanılmalıdır.

5.Adım Odanıza Müsaade Alarak Girmesi Gerektiğini Öğretme

Çocuklara dört-beş yaştan itibaren anne-babanın odası kapalı ise odaya kapıyı çalarak ve müsaade alarak girmesi gerektiği öğretilmesi gerekir. Zira bu oda anne-babanın özel alanıdır ve özel alanlara girişte müsaade alınmalıdır. Çocuğun odasına girerken kapısının çalınması çocuğa uygun bir model oluşturacaktır. Odaya müsaadesiz girdiğinde çocuğa, “Odamızda giyiniyor olabiliriz, bu yüzden kapı kapalı ise tıklatıp müsaade alarak içeri girmelisin şeklinde” açıklama yapılmalıdır.

6.Adım Ebeveynle ve Kardeşle Yatakları Ayırma

Çocuklar iki yaşla bir arada yavaş yavaş bağımsızlığını kazanır ve kendi başına yemek yemeye, yolda kendi başına yürümek istemeye başlarlar. Bu periyot gelişim olarak da çocuğun odasının ayrılabileceği bir vakit dilimidir. Lakin yalnızlık, anniçin ayrılma, karanlık üzere konularda çok hassas ve telaşlı olan çocuklar için uzman yardımı ile yatak ayrımına gidilmelidir. birlikte tıpkı yatakta yatan kardeşlerin yataklarını dört-beş yaşından itibaren ayrılabilir. Kız ve erkek kardeşlerin ilkokul periyoduyla bir arada odaları ayrılmalıdır. Zira birlikte bulundukları odada, giyinip soyunurken, yatarken, temizlenirken birbirlerinin özel alanını ihlal edebilirler.

7.Adım Özel Alan İhlaline Yansınızı Aşikâr Etme

Çocukla bir arada gezerken yahut televizyon izlerken karşımıza mahremiyet ihlali içeren durumlarla karşılaşabilirsiniz. bu biçimde durumlarda çocuğun duyacağı biçimde mahremiyet ihlali yapan bireye reaksiyon muhakkak edilebilir. Örneğin televizyon sahnesinde arkadaşının mahrem alanına dokunan bireye seslice kızılabilir. “İnsanların özel yerlerine dokunulmaz” üzere cümlelerle reaksiyon belirli edilebilir. bu biçimdece çocuk anne-babanın reaksiyonlarını modelleyerek mahremiyet ihlallerine karşı hassas hale gelir. Zira çocuklar anne babalarını model alarak daha kolay öğrenmektedirler.

Mahremiyet eğitimi alan çocuklar kendi özel alanını bilir, bu alanını korur ve diğerlerinin özel alanlarına da hürmet gösterir. Bu durum, hem de çocuğun sağlıklı bir kişilik gelişmenine yer hazırlar. Cinsel tacizlerin arttığı günümüzde çocukları müdafaanın birinci adımı onlara mahremiyet eğitimi vermektedir. Bu eğitim yardımıyla onlar kendilerinin ve oburlarının özel alanını müdafaayı öğrenerek daha sağlıklı bireyler olabilirler.


KISIM 4 : OKUL ÖNCESİ DEVRİ ÇOCUĞU OLAN AİLELER

4.1. AİLE


Aile, birbirini etkileyen ve birbirinden etkilenen karı-koca, anne baba çocuk ve kardeşler alt sistemini oluşturan küçük bir topluluktur. Bilhassa de okul öncesi periyot çocukları için aile faktörü, bu vakitte kurulan çocuk ve aile içindeki bağlar açısından çok ehemmiyet taşır. Ebeveynlerin çocukla ilgilerinin yanında birbirleri içindeki ilgileri de çocuğun üzerinde olumlu bir tesire sahiptir. Bu doğrultuda, ailedeki alt sistemler içindeki münasebetlerin sağlıklı olduğu ve yıkıcı çatışmaların olmadığı aile yapılarında çocukların ruhsal açıdan uyumlu bir bağlantıda olacakları öngörülmektedir (Difilippo JM, 2002).

Yirminci yüzyıl ile bir arada aileye bakışta değerli değişiklikler olmuştur. Hatta ebeveynlik bile evlilikten bağımsız olarak düşünülmeye başlanmıştır. Ayrıyeten, bu vakitte çocuğun duygusal kıymetinin de artmış olduğu belirtilmektedir. Çağdaş ailelerde ebeveynler, maddi ve duygusal tüm kaynaklarını, güçlerini ve dikkatlerini çocuk yetiştirme konusu üzerinde ağırlaştırmaktadır. Bayan için ebeveynlik bir nazaranv olmaktan çıkıp şahsi bir karar halini almaktadır. Artık bir hanımın yalnızca evli olduğu için çocuk sahibi olmadığı; çocuk sahibi olmanın evliliğin bir rutini değil, bayanın bağımsız bir sonucu halini aldığı belirlenmiş bir durumdur (Nock SL,2000).

4.2. OKUL ÖNCESİ ÇOCUĞUNA SAHİP AİLELER

Çocuk eğitiminde tahminen de en büyük dikkatsizliğimiz birinci senelera gereken ehemmiyetin verilmemesidir. Bu senel
 
Üst