VeniVidiVici
New member
Aşkın Seyahati: Hacı Bayram Veli, Tekden Sinema imzalı, direktörlüğünü Kamil Aydın ve Yücel Hüdaverdi’nin yaptığı, senaryosunu İsa Yıldız’ın kaleme aldığı, birinci kısmı 11 şubat 2022 tarihinde yayınlanacak Türk televizyon dizisidir. Pekala, Molla Numan kimdir? Hacı Bayram-ı Veli gerçek ismi nedir? Numan bin Ahmed kimdir? Hangi periyotta hayatıştır? Kaç yılında vefat etti?
NUMAN BİN AHMED KİMDİR?
Hacı Bayram-ı Veli’nin gerçek ismi “Numan bin Ahmed” ‘dir. Doğum ismi, Numan bin Ahmed, lâkâbı “Hacı Bayram”dır.
Hacı Bayram-ı Veli, (d. 1352, Ankara – ö. 1430, Ankara), Türk mutasavvıf ve şair. Safevî Tarikâtı büyüklerinden Hoca Alâ ad-Dîn Ali Erdebilî’nin talebelerinden olan Pir Hâmid Hâmid’ûd-Dîn-i Veli’nin müridi ve Bayramîyye Tarikâtı’nın kurucusudur. Türbesi, Ankara’da Hacı Bayram Câmii’nin bitişiğinde bulunmaktadır.
AŞKIN SEYAHATİ HACI BAYRAM VELİ ‘MOLLA NUMAN’ KİMDİR?
Kara Medrese’nin takdir edilen müderrislerindendir. Başına gelecek olan badirelerden daha sonra büyük bir manevi arayış içine girecektir. Somuncu Baba ile tanışmasından daha sonra hayata bakışı değişecektir.
MOLLA NUMAN KARAKTERİNİ KİM CANLANDIRIYOR?
Dizideki Molla Numan karakterini “Burak Sevinç” canlandırmaktadır.
BURAK SEVİNÇ KİMDİR?
Burak Sevinç (d. 27 Ekim 1985, Zonguldak), Türk oyuncu ve müzisyendir.
Burak Sevinç, 27 Ekim 1985 tarihinde Zonguldak’ta dünyaya geldi. Ud sanatkarı Özcan Sevinç’in oğludur.
Birinci, orta ve lise eğitimini Zonguldak’ta tamamlamasının akabinde yükseköğrenim için İstanbul’a taşınan Sevinç, Yıldız Teknik Üniversitesi, Tasarım Fakültesi, Müzik ve Sahne Sanatları Kısmını bitirmeden üniversiteyi ikinci yılında terk edip müzisyenlik mesleğine yük verdi. Bir röportajında ise durum için “Her yerde Yıldız Teknik Üniversitesinden mezun yazıyor benim için fakat ben YTÜ’den ikinci sınıfta terkim. Sanat ve Tasarım Fakültesi Müzik Toplulukları isimli kısımda okuyordum.” dedi.
Oyunculuğun yanı sıra müzikle de yakından ilgilenen oyuncu, 11 yaşında babasının yönlendirmesiyle Türk Sanat Müziği Derneğinde kanun enstrümanı üzerine ders almaya başladı. Aldığı 6 aylık eğitimin akabinde keman, ud, kanun ve gitar üzere müzik aletlerini çalmaya başlayan Sevinç, 1997 yılında Zonguldak Sanat Müziği Derneğinde sahneye çıkmaya başladı. Ayrıyeten bir devir Behzat Gerçeker idaresindeki Enbe Orkestrası’nda profesyonel olarak müzisyenlik yaptı. Oyunculuk ve müzisyenlik haricinde marangozluğa da ilgisi olan Sevinç, bir röportajında, “Marangozluk işlerine yıllardır epeyce meraklıyım, ahşapla ilgilenmeyi hayli seviyorum. Evimdeki birfazlaca eşya benim elimden çıkma. Terapi oluyor benim için. Saatlerce hiç bir şey düşünmeden uğraşabilirim” dedi. Dalış sporuna da küçük yaşlardan beri ilgisi olan Sevinç, 5 yıl boyunca dalış eğitimi aldı. Aldığı uzun eğitimin akabinde 7 yılı aşkın müddettir profesyonel olarak dalış yapıyor. Ayrıyeten basketbol, voleybol ve hentbol üzere spor kollarıyla da ilgileniyor.
HACI BAYRAM-I VELİ KİMDİR?
Anadolu topraklarında doğup büyüyen bir Türk mutasavvıfı tarafınca kurulmuş birinci tarikat olan Bayramiyye’nin pîri Hacı Bayrâm-ı Velî, XIV. yüzyılın birinci yarısında Orhan Gazi devrinde Ankara’da doğdu. Taşköprizâde, Mecdî Efendi, Sarı Abdullah Efendi ve İsmâil Hakkı Bursevî’nin verdiği ayrıntıları aktaran Bursalı Mehmed Tâhir’in risâlesi (Hacı Bayrâm-ı Velî, İstanbul 1329) ve Mehmed Ali Ayni’nin Bursalı Mehmed Tâhir’in yapıtındaki ayrıntıları aşmayan hacimli kitabı ile (Hacı Bayrâm-ı Velî, İstanbul 1343), Fuat Bayramoğlu’nun bu iki kitabı temel almakla birlikte daha fazlaca Hacı Bayram ailesi ismine vefatından daha sonra tesis edilen vakıflarla ilgili XVIII ve XIX. yüzyıl resmî dokümanlarını ihtiva eden ve dikkate bedel bir uğraş eseri olan yapıtı (Hacı Bayram-ı Veli: hayatı-Soyu-Vakfı, I-II, Ankara 1983) haricinde, hakkında kaynakların tenkidine dayalı önemli bir çalışma yapılmamıştır. Hacı Bayrâm-ı Velî’ye dair yazılan öteki kitaplar bu yapıtlardaki hudutlu ayrıntıların yenidenından ibarettir.
Doğum tarihi, ismi, ailesi ve hayatının başka safhaları hakkında bilgi yoktur. Bursalı Mehmed Tâhir, Abdülkadir b. Yûsuf el-İsfahânî’ye ilişkin 832 (1428-29) tarihindeki vakfiyede Hacı Bayram’ın isminin “Kutbü’l-evliyâ eş-Şeyh el-Hâc Bayram b. Ahmed b. Mahmûd el-Ankaravî” olarak geçtiğini müellif (Hacı Bayrâm-ı Velî, s. 4). Mübârek Galib, Hacı Bayram’ın babasının ve dedesinin ismini tesbit açısından fazlaca değerli olan bu vakfiyenin vaktiyle yandığını söyler. Lakin ondan sonrasında, vefatından iki yıl evvel Ankara’da kurulan kimi vakıflara şahitlik ettiğine dair Ramazan 831 (Haziran 1428) tarihindeki bir diğer vakfiye daha tesbit edilmiştir. Ahmed Çelebi, İbn Mehmed Çelebi, Mecdüddin Ahmed b. Abdülhak, Abdülhak b. Ahmed ve Kadı Mehmed Celâleddin tarafınca tesis edilen vakfın vakfiyesinin tesciline şahitlik eden on bir kişinin başında Hacı Bayram’ın ismi “Kudvetü’s-sâlikîn, kutbü’l-evliyâi ve’l-ârifîn, el-hâdî ilâ tarîkı’l-Hakkı ve’l-yakin, vâkıf-ı esrâri’l-vâsılîn… Hacı Bayram b. Ahmed b. Mahmûd…” biçiminde geçmektedir (Bayramoğlu, I, 12; Ateş, s. 21). Bu tabirden, Hacı Bayram’ın künyesi ve daha hayatta iken epey büyük mânevî nüfuza sahip olduğu da öğrenilmektedir.
Mehmed Ali Birebir, “Bursalı Mehmed Tâhir’in ve Mecdî’nin verdiği mâlûmata ve varsayıma gore” Hacı Bayram’ın 753 (1352) yılında doğduğunu söyler (Hacı Bayrâm-ı Velî, s. 50). Bu iki yapıtta bu biçimde bir bilgi bulunmadığı biçimde bu tarih kimi yazarlarca (Gölpınarlı, s. 33) Hacı Bayrâm-ı Velî’nin doğum tarihi olarak kabul edilmiştir. Fuat Bayramoğlu, soyundan gelenler içinde hazreti pîrin doksan yıldan fazla yaşadığına inanıldığını söyleyerek Hacı Bayram’ın 740 (1339-40) yılı ötüründa doğmuş olabileceğini ileri sürer (Hacı Bayram-ı Veli, I, 12). Yakın vakitte İsmail Erünsal tarafınca ilim âlemine tanıtılan, Bayramî Melâmîleri’nden Abdurrahman el-Askerî’nin 957 (1550) yılında telif ettiği Mir’âtü’l-ışk isimli yapıtında de Hacı Bayram’ın doksanı aşkın bir yaşta iken vefat ettiğinin bildirilmesi (vr. 80a) Bayramoğlu’nun kestirimini teyit etmektedir. İsmâil Hakkı Bursevî, XVIII. yüzyıl başlarında telif ettiği Silsile-i Celvetiyye’de Hacı Bayram’ın babasının Koyunluca Ahmed diye tanındığını, Safiyyüddin ve Abdal Murad isimli iki oğlu daha olduğunu belirtir (s. 74). Bu bilgi daha sonraki çalışmalarda motamot yeniden edilmiştir.
Âşıkpaşazâde’nin, “Rum’dan Pir Hacı Bayram vâki oldu. Bunlar duaları makbul sevgililer idi” (Târih, s. 201) tabiri haricinde XV. yüzyıl kaynaklarında Hacı Bayram’ın ömrü hakkında bilgi yoktur. XVI. yüzyıl müelliflerinden Lâmiî Çelebi, Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Ankara’da Çubuk suyu diye tanınan ırmağın kenarındaki Solfasol (Zülfazl) köyünde doğduğunu, aklî ve şer’î ilimleri tahsil ettiğini, Ankara’da müderrislik yaptığını, sonrasındasında Somuncu Baba’ya intisap ederek kemalâtın en yüksek derecesine ulaştığını, hayli tesirli olan sohbetinin rahmeti yardımıyla biroldukca kimsenin ulu mertebelere vâsıl olduğunu tabir ederek bunlardan yedi kişinin (Ömer Dede, Akbıyık, Baba Nahhâs, İnce Bedreddin, Kızılca Bedreddin, Selâhaddîn-i Bolevî, Muslihuddin Halife) ismini sayar (Nefehât Çevirisi, s. 684). Bu isimler haricinde üstteki ayrıntıları motamot yinelayan Taşköprizade Hacı Bayram’ın Ankara’da vefat ettiğini, kabrinin ziyaretgâh olduğunu, burada yapılan duaların kabul edildiğini ek eder (eş-Şe?a?i?, s. 55-56). ömrü hakkında daha detaylı bilgi, bir daha bir XVI. yüzyıl müellifi olan Mecdî’nin Şekaik Tercümesi’nde bulunmakta olup (s. 77) Bursalı Mehmed Tâhir, Mehmed Ali Tıpkı ve Fuat Bayramoğlu’nun Somuncu Baba’ya intisabıyla ilgili verdiği bilgiler bu yapıta dayanmaktadır. Mecdî, Lâmiî ve Taşköprizâde’deki bilgiye ek olarak Hacı Bayram’ın Ankara’da Melike Hatun’un yaptırdığı Kara Medrese’de müderris iken burayı terkedip Somuncu Baba’ya intisap ettiğini söyler. Mecdî’nin, “Tarikat mensubu muteber şahıslardan rivayet edilmiştir” kaydıyla naklettiğine bakılırsa Somuncu Baba, Pir Şücâüddin Karamânî’ye, “Ankara’da Hacı Bayram isimli bir müderris vardır, onu buraya davet et” diyerek kendisini Ankara’ya göndermiş, buyruğu yerine getiren Pir Şücâüddin Hacı Bayram ile medresesinde ders verirken görüşmüş ve Pir Hamîd’in (Somuncu Baba) davetini bildirmiş, Hacı Bayram da, “Davete icâbet lâzımdır” deyip Pir Şücâüddin ile bir arada Kayseri’ye gitmiştir. Pir Hamîd, zâhir ulemâsının ve bâtın erbabının ölülerinin mertebelerini kendisine gösterip hangisini tercih ettiğini sormuş, Hacı Bayram da bâtın erbabının hallerini tercih ettiğini söyleyerek müderrislikten ayrılıp tasavvuf yoluna intisap etmiştir (Şekaik Çevirisi, s. 77). Hacı Bayram hakkında eser yazan ismi geçen üç müellif bu olayı emsalsiz hakikat kabul etmişlerdir. Mecdî, “Bazı kitaplarda 833 yılında fevt oldu deyü bulundu” diyerek mevt tarihine ışık fiyat. XVI. yüzyıl kaynaklarında Hacı Bayram hakkında verilen bilgiler bunlardan ibarettir. Bu kaynaklarda halifesi olarak tanıtılan müridlerine, Somuncu Baba’ya ve Akşemseddin’e dair bilgi verilirken Hacı Bayram’dan da bahsedilmektedir. Hacı Bayram’la ilgili yayınlarda, bu üç yapıtla XVII. yüzyılda yazılan Sarı Abdullah Efendi’nin Semerâtü’l-fuâd ve XVIII. yüzyılda yazılan İsmâil Hakkı Bursevî’nin Silsile-i Celvetiyye isimli kitaplarında verilen bilgiler temel alınmıştır. Abdurrahman el-Askerî’nin yeni bulunan Mir’âtü’l-ışk’ı Hacı Bayram’la ilgili hayli kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrıyeten XV. yüzyılın sonlarında yahut XVI. yüzyıl başlarında yazıldığı iddia edilen Vilâyetnâme-i Sultan Şücâüddin ile XVI. yüzyılda telif edilen Menâkıb-ı Burhâneddin Eğridirî ve Menâkıb-ı Akşemseddin’de de Hacı Bayram’a dair birtakım bilgilere rastlanmaktadır.
Çocukluk ve gençlik devri hakkında bilgi bulunmayan Hacı Bayram’ın müderris olduğu üstte ismi geçen kaynaklarda yeniden edilmektedir. Yıldırım Bayezid’in İsfendiyaroğulları üzerine çıktığı sefere askerleriyle bir arada müttefik ve rehine olarak katılan Bizans İmparatoru II. Manuel Palaiologos Ankara’da bir Türk müderrisin meskeninde bir ay konuk olarak kalmış, konut sahibi müderrisle ortalarında yirmi altı oturum süren dinî tartışmalar cereyan etmiş, imparator bu tartışmaları diyaloglar biçiminde yazarak yaralanması için küçük kardeşi Mora despotu Theodor Palaiologos’a göndermiştir. Eski Yunanca metni Manuel II. Palaiologos Dialoge mit einem “Perser” (Wien 1966) ismiyle yayımlanan bu tartışmaların 1391 yılı kış aylarında yapıldığına ve Osmanlı kaynaklarında yer almadığına dikkat çeken Fuat Bayramoğlu, ismi zikredilmeyen bu müderrisin Hacı Bayrâm-ı Velî olduğunu ileri sürer. Bayramoğlu, İmparator Manuel’in 1392 Şubatında Yıldırım Bayezid’in ordugâhından kaçtıktan bir süre daha sonra, Yıldırım’ı beğenmeyen ve onu eleştiren müderrisin de nazaranvinden uzaklaştırıldığını yazdığını bildirir ve Hacı Bayram’ın Mecdî’nin anlattığı formuyla Hamîd-i Velî’ye intisabının bu hadiseden daha sonra gerçekleştiğini söyler. Fakat Yunanca kaynakta müderrisin padişahı eleştirdiği için misyonundan uzaklaştırıldığı söz edilirken Mecdî, Hacı Bayram’ın davet üzerine Kayseri’ye giderek Hamîd-i Velî’ye intisap ettiğini müellif. Bayramoğlu iki rivayet içindeki bu farkı göz gerisi ederek İmparator Manuel’in ismini vermediği müderrisin Hacı Bayram olduğunda ısrar eder (Hacı Bayram-ı Veli, I, 17-18).
Hacı Bayrâm-ı Velî’nin ismi, müderrisliği ve Hamîd-i Velî’ye intisabı konusunda Abdurrahman el-Askerî’nin Mir’âtü’l-ışk’ında orjinal bilgiler bulunmaktadır. Buyruk Sikkînî ve Bünyâmin Ayâşî’den daha sonra Hacı Bayram’ın makamına geçen Pîr Ali Aksarâyî’nin mensubu olan müellif bir mecliste Pîr Ali’ye, Hacı Bayram evlâdının, “Müderris idi, medreseden geldi, derviş oldu” dediklerini hatırlatarak görüşünü sorduğunda Pîr Ali, “Belî, onların dahi kelamı gerçektir, aşk medresesinin müderrisidür; ‘ve allemnâ min ledünnâ’ dershânesinin kûşenişînidir. Sevgililerimiz bu yoksula bu biçimde takrîr ettiler deyü buyururlardı” diyerek (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 302) Hacı Bayram’ın zâhirî manada müderris olmadığını açıkça tabir eder. Ayrıyeten bu periyodu inceleyen yapıtlarda (Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsi I; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler), Ankara’da Karamedrese diye bir medreseden kelam edilmediği üzere, bu biçimde bir medrese bulunmuş olsa bile Hacı Bayram’ın burada müderrislik yaptığı kanıtlanmadıkça Pîr Ali Aksarâyî’nin verdiği bilgiye prestij edilmelidir.
XVII. yüzyıl müelliflerinden Bayramî-Melâmî tarikatına mensup Sarı Abdullah Efendi Hacı Bayram’ın müderris olduğunu, ayrıyeten Yıldırım’a kapıcıbaşılık yaptığına dair bir rivayet bulunduğunu söyler (Semerâtü’l-fuâd, s. 234). Mir’âtü’l-ışk, hem bu hususta tıpkı vakitte Hacı Bayram’ın Somuncu Baba’ya intisabı konusunda değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Abdurrahman el-Askerî, Yıldırım Bayezid’in kapıcıbaşısı olan Hacı Bayram’ın asıl isminin Nûman olduğunu belirttikten daha sonra Anadolu’ya gelip Yıldırım’ın askerini târumar eden Timur’un Yıldırım’ı tutup hapsettiğini, Somuncu Baba’nın bu olaylar sırasında Bursa’dan göç ederek Adana’ya gidip Ceyhan ırmağının kenarındaki Sis Kalesi’nin dağ yamacında bir köyde Nebî Sûfî isimli bir alemdarın konutunda ikamet ettiğini bildirir. Somuncu Baba’yı evvelde tanıyan Hacı Bayram onun nereye gittiğini araştırır, “Arab evi”ne gittiğini öğrenince sarayda kıymetli bir protokol nazaranvlisi olan kapıcıbaşı kıyafetini değiştirip tüccar giysisine bürünür, yanına aldığı beş altı hizmetkârıyla bir arada Somuncu Baba’yı bulmak için Diyârıarab’a gitmek üzere yola çıkar. Adana’ya ulaşınca bir dostundan Somuncu Baba’nın yerini öğrenir. Hizmetkârlarıyla o köye varıp Nebî Sûfî’nin meskenini sorar ve nihayet şeyhle mülâki olur, elini öper. Somuncu Baba Anadolu’nun durumunu sorar; o da Yıldırım’ın öldüğünü haber verir. Pir Hamîd ona, “Muradın nedir?” deyince Hacı Bayram kendisine hizmet etmeye geldiğini, diğer muradı olmadığını söyler. Hacı Bayram, bu fetret vaktinde kendisiyle birlikte bulunmasının güç olduğunu, dervişliğe hazırlanmak gerektiğini hatırlatan Somuncu Baba’ya, “Emrin her neyse o denli olsun, istek senindir” der. Somuncu Baba ona yanındakilerin kim olduğunu sorar. Hacı Bayram kimilerinin kulları, kimilerinin da arkadaşları olduğunu söyleyince Adana’ya gitmesini, kullarının ve arkadaşlarının gönüllerini hoşnut ederek geri göndermesini, üstündeki elbiseleri değiştirip dervişâne kisve ile dönmesini tavsiye eder. Akşam köye dönünce Somuncu Baba ona, “Adını da tebdil edelim” der. Birkaç gün daha sonra kurban bayramı olduğundan kendisine “Hacı Bayram” ismini verir. Somuncu Baba bayram sonraki Hacı Bayram ile birlikte evvel Şam’a, kısa bir süre daha sonra da Hicaz’a masraf. Hac dönüşü Adana’ya uğrayıp Nebî Sûfî’yi de alarak Aksaray’a gelirler. Somuncu Baba bir yıl daha sonra Hacı Bayram’ı Ankara’ya gönderir (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 300, 301).
Abdurrahman el-Askerî’nin verdiği bu bilgiler ışığında Hacı Bayram’ın Somuncu Baba’ya, şimdiye kadar hiç bir kanıta dayanmadan ileri sürüldüğü üzere (Bayramoğlu, I, 21), 1394 yahut 1397 yılında değil, Yıldırım Bayezid’in vefat tarihi olan 13 Şâban 805’ten (8 Mart 1403) yaklaşık üç buçuk ay daha sonra (Haziran 1403) intisap ettiği, vefatında yaşının doksan civarında bulunduğu dikkate alınarak bu sıralarda altmış yaşlarında olduğu söylenebilir. Bu durumda Hacı Bayram’ın Somuncu Baba’nın vefatının (815/1412-13) akabinde Ankara’ya geldiği (Bursalı Mehmed Tâhir, s. 3), bu biçimdea kadar pirinin yanından hiç ayrılmadığı (Mehmed Ali Tıpkı, s. 67; Bayramoğlu, I, 22) biçimindeki görüşlerin gerçek olmadığı ortaya çıkmaktadır.
Anadolu’da siyasî otorite boşluğunun yaşandığı ve halkın büyük zahmetler ortasında bulunduğu Fetret devrinde Ankara’ya dönen Hacı Bayram’ın kaynaklarda bu senelerdaki faaliyetlerine ışık tutacak bilgi yoktur. Lakin mürşidi Somuncu Baba’nın yanından ayrılırken, “Sultanım, ne amel üzerine olalım, sanat bilmem ne işleyelim?” deyince, “Ekin ek, burçak ek” yanıtını alması ve “Ankara’ya varıp burçak ekmesi” (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 302), Ankara’ya dönünce tekke ve zâviye inşa etmeyip çiftçilikle meşgul olduğunu göstermektedir. Bu senelerda mânevî kişiselyetinin insanları giderek etkilemeye başladığı ve etrafında bir derviş kümesinin oluştuğu söylenebilir. Somuncu Baba’nın vefatı ve sonraki yıl Çelebi Mehmed’in Osmanlı tahtına geçişinin akabinde bu tesir daha da genişlemiş, II. Murad zamanında devleti rahatsız edecek kadar büyük boyutlara ulaşmış olmalıdır. XVII. yüzyıl müelliflerinden Sarı Abdullah Efendi Hacı Bayram’ın halkı dalâlete sevkettiği, saltanat davasına kalkışma ihtimali bulunduğu ileri sürülerek padişaha şikâyet edildiğini söyler (Semerâtü’l-fuâd, s. 235). Hacı Bayram’ın, II. Murad’ın tahta geçişinden bir yıl evvel birebir münasebetle idam edilen Pir Bedreddin Simâvî ile Konya’da buluşarak bir arada halvete giren Somuncu Baba’nın halifesi olması (Halil b. İsmâil, s. 87) bu şikâyetin gerçek niçini kabul edilebilir.
Sarı Abdullah Efendi, Edirne’de Hacı Bayram’la görüşen II. Murad’ın, hakkında söylenenlerin iftira ve dedikodu olduğunu anlayarak kendisinden özür dilediğini ve büyük bir hürmet gösterdiğini, ayrıyeten ondan Eskicami’de vaaz vermesini rica ettiğini, ancak Hacı Bayram’a bir daha de düşmanlık besleyenler olduğunu, hatta bir vezirin onu zehirlemeye kalkıştığını, vezirin kendisine sunduğu zehirli şerbeti, “Biz içelim, ziyanı diğerine olsun” diyerek içtiğini ve vezirin o anda düşüp öldüğünü kaydeder (a.g.e., s. 236-237).
Hacı Bayram’ın Edirne’ye gidişi muhtemelen II. Murad’ın saltanatının birinci senelerında (1421-1424) gerçekleşmiştir. Yanında Akşemseddin’in de bulunduğu, Hacı Bayram’ın II. Murad’a Akşemseddin’i kastederek İstanbul’un fethinin “köse”nin duasıyla Şehzade Mehmed’e nasip olacağını söylemiş olduği halindeki rivayet (Risâle-i Beşîr Çelebi, vr. 16a) gerçek değildir. Zira Hacı Bayram vefat ettiğinde Fâtih Sultan Mehmed çabucak hemen doğmamış (d. 835/1432, Danişmend, I, 212) yahut bir rivayete göre Hacı Bayram’ın vefat ettiği 833 (1430) yılında doğmuştu (İnalcık, s. 55-56). Akşemseddin’in menâkıbını yazan Enîsî de onun Hacı Bayram ile Edirne’ye gittiğinden sözetmemektedir. Fuat Bayramoğlu, hiç bir önemli kanıt göstermeden onun Edirne’ye bir sefer daha gittiğini ileri sürer. Sarı Abdullah’ın ve ondan naklen Mehmed Ali Ayni’nin, Akşemseddin’in İstanbul’un fethinde askerin mâneviyatını yükseltmek üzere Hacı Bayram tarafınca gönderildiğini söylemeleri de temelsiz bir tezdir (Semerâtü’l-fuâd, s. 241; Hacı Bayrâm-ı Velî, s. 55).
Ankara’ya dönüşünden daha sonraki devirde Hacı Bayram’ın devletle ilgileri konusunda bilgi yoktur. Fakat Bayramî dervişlerinin vergiden muaf tutulduğuna bakılarak tarikatın faaliyetlerini daha inanç ortasında sürdürdüğü söylenebilir. Bayramiyye tarikatı bu senelerda Ankara ve etrafında büyük bir yaygınlık kazanmıştı. Bayramîler’in vergiden muaf tutulmaları yüzünden Ankara ve etrafında vergi toplanamaz hale gelindiğini öğrenen II. Murad’ın, Hacı Bayram’a kaç müridi olduğunu kendisine bildirmesini istemesiyle ilgili meşhur menkıbe (Sarı Abdullah Efendi, s. 240), Bayramiyye’nin bu senelerdaki yaygınlık derecesi hakkında fikir vermesi bakımından kıymetlidir.
Orhan Gazi, I. Murad, Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmed ve II. Murad evrelerini idrak eden ve kurduğu Bayramîlik tarikatıyla Anadolu’nun mânevî yapısının şekillenmesinde büyük katkıları olan Hacı Bayrâm-ı Velî Ankara’da vefat etti; vefatından birkaç yıl evvel yaptırılan ve kendi ismiyle anılan caminin yanına defnedildi. “İrtihâlü’l-insân” terkibi vefatına tarih düşürülmüştür. Kabrinin üzerine çabucak sonrasında inşa edilen türbe Ankara’nın en kıymetli ziyaretgâhıdır.
Eski kaynaklarda Hacı Bayram’ın evliliği ve çocuklarına dair bilgi yoktur. Yalnızca Abdullah b. Veliyyüddin’in Menâkıb-ı Eşrefzâde’sinde (s. 35) Eşrefoğlu’nun Hacı Bayram’ın müridi ve halifesi olduğundan, Hacı Bayram’ın kızı Hayrünnisâ’yı onunla evlendirdiğinden bahsedilmektedir. Mir’âtü’l-ışk’taki, “Sultânım, artık evlâdı bu biçimde demezler” (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 302), tabirinden Hacı Bayram’ın evlendiği ve çocukları olduğu anlaşılmaktadır. Hacı Bayram’ın soyu hakkında araştırmalarda bulunan Fuat Bayramoğlu’nun bu bahiste “en eski belge” dediği, düzenlenme tarihi belirli olmayan, lakin Sâlih Baba’ya (ö. 1099/1687-88) kadar yürütüldüğünden XVII. yüzyılın sonları yahut XVIII. yüzyılın başlarında hazırlandığı anlaşılan şecerede Hacı Bayram’ın beş erkek (Ahmed Baba, Edhem Baba, Baba Sultan, İbrâhim ve Ali) ve üç kız çocuğu olduğu görülmektedir. Ahmed Baba’nın 941’de (1534) vefat eden oğlu Pir Edhem Baba vasıtasıyla devam eden şecere, ondan sonrasında çeşitli tâli kollara ayrılarak günümüze kadar ulaştırılmıştır (Bayramoğlu, I, 85, 102-104).
Tarikat silsilesi mürşidi Somuncu Baba, Ali Erdebîlî, Sadreddîn-i Erdebîlî vasıtasıyla Safeviyye tarikatının piri Safiyyüddîn-i Erdebîlî’ye ulaşan Hacı Bayrâm-ı Velî’nin birinci kaynaklarda halife tayin ettiğine dair bilgi bulunmadığı biçimde Akşemseddin’in menâkıbını yazan Enîsî onun Akşemseddin’e kısa vakitte hilâfet verdiğini söyler (Menâkıb-ı Akşemseddin, s. 131). Sarı Abdullah Efendi ise Hacı Bayram’ın hayatta iken hiç kimseye hilâfet vermediğini, vefatından daha sonra “altı nefer”in (İnce Bedreddin, Kızılca Bedreddin, Uzun Selâhaddin, Akbıyık, Akşemseddin, Ömer Dede Bursevî) ortaya çıktığını muharrir (Semerâtü’l-fuâd, s. 143-144). Sarı Abdullah Efendi’nin “halife” yerine “nefer” tabirini kullanımı kıymetlidir. Zira müellifin de mensup olduğu Bayramî-Melâmî geleneğinde hilâfet verme âdeti yoktur. Bütün tasavvufî neşveleri temsil eden tabiriyle bir “insân-ı kâmil” olan Hacı Bayrâm-ı Velî vefat ederken kime tâbi olacaklarını soran müridlerine, kendisinden duydukları maarif ve vahdet sırları bütün kemâlâtıyla kimde tecelli ederse onun sohbetinde bulunmalarını tavsiye etmiştir (Olanlar Piri İbrâhim Efendi’den naklen Sun’ullah Gaybî, Sohbetnâme, vr. 39a). Onlara göre insân-ı kâmilin hakikati yalnızca bir bireyde tecelli eder; gerçek halife de odur (Sun’ullah Gaybî, Bîatnâme, vr. 4a).
Hacı Bayram ile Eşrefoğlu Rûmî içindeki münasebet, üzerinde durulması gereken değerli bir bahistir. XVI. yüzyıl kaynaklarında bu konuda bilgi bulunmamaktadır. Sarı Abdullah Efendi Eşrefoğlu Rûmî’den bahsederken Hacı Bayram’ın, meşrebini zühd ve riyâzete mütemayil gördüğü Eşrefoğlu’nu Kadiriyye’den Hüseyn-i Hamevî’ye gönderdiğini söz eder (Semerâtü’l-fuâd, s. 145). Sarı Abdullah Efendi birinci vakit içinderda üstte aktarılan bilgiyi verir. Eşrefoğlu’nun Hacı Bayram’a intisap ettiği, on bir yıl onun imamlığını yaptığı, Hacı Bayram’ın, kızı Hayrünnisâ’yı Eşrefoğlu ile evlendirerek onu İznik’e halife olarak gönderdiği halindeki bilgiler yalnızca, 1228’den (1813) daha sonra telif edildiği anlaşılan Abdullah b. Veliyyüddin’in Menâkıb-ı Eşrefzâde’sine dayanmaktadır. Menâkıbnâmedeki bu bilgiler hiç bir tarihî tenkide tâbi tutulmadan Hacı Bayram ve Eşrefoğlu ile ilgili bütün yayınlarda yeniden edilmiştir. Eşrefoğlu’nun Müzekki’n-nüfûs, Tarîkatnâme ve divanında, Hacı Bayram’la ilgili en küçük bir işaretin dahi bulunmaması, ortalarında şeyh-derviş ve kayınpeder-damat bağının mevcut olmadığı ihtimalini daha da güçlendirmektedir.
Sâdık Vicdânî, isimlerini vermeden Hacı Bayram’ın on dört halife bıraktığını söylerken Fuat Bayramoğlu, kaynaklarda Hacı Bayram mensubu olarak gördüğü herkesi bu sayıya ek ederek halifelerinin sayısını yirmi sekize çıkarmıştır (Hacı Bayram-ı Veli, I, 48-57). Lakin bunlardan bir kısmının (İbnü’l-Mısrî, Elvân-ı Şîrâzî, Abdülkadir-i İsfahânî, Bardaklı Baba, Baba Yûsuf Seferhisârî, Abdürrahim Karahisârî, Pir Şâmî gibi) Hacı Bayram’a mensubiyetleri bile şüphelidir. Son vakit içinderda yapılan bir araştırmadan, Hacı Bayram’ın halifesi olduğuna dair yaygın bir kanaat bulunan Piri’nin Buyruk Sultan’a mensup olduğu anlaşılmıştır (Bilgin, s. 123-139). Kemal Ümmî ise Hacı Bayram’ın pîrdaşıdır.
Seyyid Nesîmî’nin Hacı Bayram’ı ziyarete gelmesi kişiselyetini tesbit açısından değerli bir olaydır. Olanlar Piri İbrâhim Efendi, bir dervişin, “Sultânım, Nesîmî diye biri geldi, birtakım kemâlâtı var, meselâ ‘ene’l-hak’ demek ister” deyince Hacı Bayram’ın, “Yâ beyefendim, bu oturan kelle-i himâr mı?” diye yanıt verdiğini söyler (bk. Gaybî, Sohbetnâme, vr. 18a). Hacı Bayram’ın bu karşılığından, onun “ene’l-hak” konusunda Nesîmî’den çok daha ileri noktalarda olduğu anlaşılmaktadır. İbrâhim Efendi’nin üstteki sözünden Hacı Bayram’ın Nesîmî ile görüşüp görüşmediği pek anlaşılmıyorsa da Abdülbaki Gölpınarlı Nesîmî’nin Hacı Bayram tarafınca kabul edilmediğini yazmış (Nesimi, Usuli, Ruhi, s. 27), bu bilgi öbür yazarlarca da yine edilmiştir (Nesîmî Dîvânı, hazırlayanın önsözü, s. 31).
Vilâyetnâme’de Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Sultan Şücâüddin’i ziyaret etmek istediği, müridlerinden kimilerinin Şücâüddin üzere kaşı kirpiği yoluk bir kimseyi ziyaret etmesinin hakikat olmayacağını söylemelerine karşın onları dinlemeyip yanında müridleri olduğu biçimde Ankara’dan kalkıp Eskişehir tarikiyle pirin zâviyesine giderek Şücâüddin’in elini öptüğü, pirin Hacı Bayram’ı fazlaca güzel ağırladığı, Hacı Bayram’ın üç gün, üç gece Pir Şücâüddin ile sohbet ettikten daha sonra Ankara’ya döndüğü rivayet edilmektedir. Mecdî’nin, Pir Hamîd’in sohbetinde bulunduğunu, II. Murad’ın ömrünü kurtardığı için Edirne’de ismine bir mescid ve zâviye inşa edildiğini söylemiş olduği (Şekaik Çevirisi, s. 94) Şücâüddin Karamânî ile Hacı Bayram’ı Ankara’ya davet etmek için gönderdiği Pir Şücâüddin’in tıpkı kişi olması mümkündür. Müridlerinin bile güzel görmediği “kaşı kirpiği yoluk” (kalenderî) Pir Şücâüddin’in Somuncu Baba’nın Hacı Bayram’a gönderdiği kişi olması Hacı Bayram’ın meşrebini göstermesi bakımından kıymetlidir. Vilâyetnâme’de ayrıyeten Pir Şücâüddin’in Kemal Ümmî ve Seyyid Nesîmî ile münasebetlerinden kelam edilmektedir. Hacı Bayram’ın Pir Şücâüddin ve Kemal Ümmî ile tıpkı mürşide mensup bulunması yakın etrafını belirleme açısından ehemmiyetli bir konudur.
Şerîfîzâde Mehmed’in 1005 (1596) yılında kaleme aldığı Menâkıb-ı Burhâneddin Eğridirî’de, Şeyhülislâm Berdeî isimli bir sûfînin Hoy’dan Anadolu’ya gelirkilk evvel Ankara’ya uğrayıp Hacı Bayram’ı ziyaret ettiği, Hacı Bayram’ın onun geleceğini öncesinden haber verdiği anlatılmaktadır ki bu olay, onun Safeviyye tarikatının merkeziyle yakın bağlantısını sürdürdüğünü ve o bölgelerde de tanındığını ortaya koymaktadır.
Hacı Bayrâm-ı Velî ile ilgili birinci kaynaklarda sohbetinin hayli tesirli olduğu söylenmekteyse de bu sohbetlerin muhtevası hakkında bilgi verilmemektedir. Vahdet neşvesinin en ehil örneklerinden olan Fahreddîn-i Irâki’nin Lema?ât isimli yapıtını Türkçe’ye çeviri eden müridlerinden İnce Bedreddin yapıtın başında, Hacı Bayram’ın sohbetlerinde Lema?ât’ın rumuz ve esrarını anlattığını, dervişlerin birçoğunun Farsça ve Arapça bilmediklerinden dolayı üzülüp durumu kendisine bildirdiklerini ve yapıtı Türkçe’ye çevirmesi için kendisini zorladıklarını, bu durumu öğrenen Hacı Bayram’ın ona “kudret vere, kudret vere” diye hitap ettiğini, bu biçimdece çeviriyi onun himmeti berekâtıyla yaptığını anlatır (Tercüme-i Lemeât, vr. 2a-b). Hacı Bayram’ın sohbetleriyle ilgili bu birinci elden ve tek kaynağın verdiği bilgilerden onun Arapça ve Farsça bildiği, sohbetlerinin yüksek bir ilim ve irfan meclisi olduğu anlaşılmaktadır.
Süleyman Kefevî, XVI. yüzyılın sonlarında kaleme aldığı Ketâ?ibü a?lâmi’l-a?yâr isimli yapıtında Hacı Bayram’ın vefatının akabinde önde gelen iki müridi Akşemseddin ile Buyruk Sikkînî içinde meşrep farklılığından dolayı bir soğukluk ortaya çıktığını, Akşemseddin’in Buyruk Sikkînî’ye, meclislerine katılmadığı takdirde Hacı Bayram’ın taç ve hırkasını kendisinden alacağını söylemesi üzerine Buyruk Sikkînî’nin bir ateş yakarak içine oturduğunu, taç ve hırkanın yanıp kendisine bir şey olmadığını anlatır (vr. 524b-526b). Bu rivayet ondan sonrasında Sarı Abdullah Efendi (Semerâtü’l-fuâd, s. 241 vd.) ve La’lîzâde Abdülbâki (Sergüzeşt, s. 18-19) tarafınca da kaynak gösterilmeden kimi değişikliklerle anlatılmıştır. Müstakimzâde ise olayı Süleyman Kefevî’nin kitabından iktibas ederek bir daha ele almış (Risâle-i Melâmiyye-i Şettâriyye, vr. 4a vd.), Sâdık Vicdânî de bu kaynaklarda verilen ayrıntıları kendince yorumlamıştır (Tomar-Melâmîlik, s. 35).
Ketâ?ib’den daha evvel kaleme alınan Mir’âtü’l-ışk’ta bu bahiste farklı bilgiler bulunmaktadır. Yapıtta olayın, Hacı Bayram’ın vefat ettiği gece kimi dervişlerin Buyruk Sikkînî’nin gönlünü kırmaları üzerine meydana geldiği, taç ve hırkanın kül olduğu, lakin kendisine ve Hacı Bayram’ın ona verdiği “ak çuka”ya bir şey olmadığı, bu olaydan daha sonra Buyruk Sikkînî’nin taç ve hırka giymediği anlatılmakta ve en değerli nokta olarak da hadisenin bir tarafı olduğu rivayet edilen Akşemseddin’den kelam edilmemektedir (vr. 80b-81a).
Hacı Bayram’ın vefatından daha sonra dervişlerinin bir kısmı ilâhî aşk, cezbe ve melâmeti temsil eden Buyruk Sikkînî’ye; zühd, takvâ ve riyâzete temayülü olanlar da Akşemseddin’e tâbi olmuştur.
Taç, hırka, tekke, evrad, ezkâr ve vakıf kuruluşunu kabul etmeyip tam bir melâmet kisvesine bürünen, sohbeti temel alan, vahdet-i vücûd neşvesini ve Ehl-i beyt muhabbetini ön plana çıkararak Buyruk Sikkînî yolunu takip eden sûfîlere Bayramî Melâmîleri ismi verilmiştir. Bayramî Melâmîleri, Hacı Bayram’ın silsilesinin devletin kıymetli bir sorunu haline gelmiş olan Safevîler’e ulaşması, esnaf teşkilâtıyla yakın münasebetleri sebebiyle geniş halk kitlelerini etkilemeleri tehlikesi, resmî-Sünnî niyetle bağdaşmayan mehdî ve kutub inancı, vahdet-i vücûd ve Ehl-i beyt konusundaki görüşleri yüzünden XVI ve XVII. yüzsenelerda devletin sıkı takibatına uğramışlardır.
Akşemseddin yolundan giden Şemsiyye tarikatı ise silsilelerinden Safeviyye’yi çıkararak (Enîsî, s. 140) devletle ittifak edip klasik Sünnî bir tarikat haline gelmiştir. Ankara’daki pîr makamını temsil eden pirler Şemsiyye hilâfetine sahip oldukları için devlet tarafınca desteklenmiş, Hacı Bayram ismine tesis edilen varlıklı vakıflar tasarruflarına verilmiştir.
İsmâil Hakkı Bursevî, Celvetiyye’yi Muk’ad Hızır Dede vasıtasıyla direkt Hacı Bayram’a bağlar (Silsile-i Celvetiyye, s. 76). Celvetî pirlerinden Yâkub Afvî de bu görüşü yeniden eder (Hediyyetü’s-sâlikîn, s. 4).
Sade bir lisanla ve hece vezniyle yazılmış, vahdet neşvesini terennüm eden dört şiiri haricinde Hacı Bayram’ın günümüze intikal eden yapıtı yoktur (şiirlerin mukayeseli metinleri için bk. Mazıoğlu, s. 103-108). Ömer b. Mezîd tarafınca 840’ta (1437) derlenen Mecmûatü’n-nezâir’deki Bayram mahlaslı dört nazîre gazeli Fuat Bayramoğlu bir karar belirtmeden kitabına almıştır (Hacı Bayram-ı Veli, II, 234-237). Hasibe Mazıoğlu, Hacı Bayrâm-ı Velî’nin bunları zâhir ilimleriyle uğraştığı sırada yazmış olabileceği görüşündedir (I. Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildirileri, s. 109-113). Bu şiirlerin ve bir daha Fuat Bayramoğlu’nun epeyce muahhar bir periyotta tertiplenmiş bir cönkte bulup yayımladığı tasavvufî muhtevalı beş gazelin ona ilişkin olması pek mümkün görünmemektedir (a.g.e., s. 39-49).
Hacı Bayram’a ilişkin olduğu kaydıyla kimi yazma mecmualarda rastlanan (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 619, vr. 205a-206b; Hacı Mahmud Efendi, nr. 267, vr. 169b-172a), lisan ve üslûbundan XVII. yüzyılda yahut daha sonrasında yazıldığı anlaşılan iki mektup (çeviri yazı metinleri için bk. Bayramoğlu, II, 238-241) mutlaka ona ilişkin değildir.
Enîsî’nin Akşemseddin’in yapıtları içinde zikrettiği (Menâkıb-ı Akşemseddin, s. 131), ismi Hacı Bayram’ın birtakım kelamlarının şerhi olduğu intibaını veren Şerh-i Akvâl-i Hacı Bayrâm-ı Velî isimli eser, Akşemseddin’in ?all-i Müşkilât isimli yapıtının birtakım kısımlarından ibarettir.
AŞKIN SEYAHATİ HACI BAYRAM VELİ OYUNCULARI KİMLER?
Burak Sevinç
Hüseyin Shalbukilan
Sena Çakır
Atakan Yarımdünya
Kemal Başar
Sinan Albayrak
Fırat Topkorur
Derda Yasir Yenal
Aydın Sigalı
Latif Koru
AŞKIN SEYAHATİ HACI BAYRAM VELİ KONUSU NEDİR?
İslam tarihi ve Türk tarihine ışık tutan isimleri, üretimleriyle hayata geçiren TRT ekranlarında epey yakında Aşkın Seyahati: Hacı Bayram-ı Veli başlıyor. Aşkın Seyahati: Hacı Bayram-ı Veli dizisinin Yunus Emre Aşkın Seyahati dizisinin devamı niteliğinde olduğu tabir ediliyor. Konusu ve oyuncu takımında yer alan isimlerin kim olduğu da araştırılmaya başlandı.
Kültür ve medeniyetin dünyaya tanıtılması bakımından bu biçim üretimlerin değerli olduğunu vurgulayan Tekden, “Tanıtıldığında ne kadar tesirli olduğu, sevildiği ve beğenildiği fark edildi. Bu bakımdan biz bunu devam ettirmeye çalışıyoruz. Şu anda setinde olduğunuz Hacı Bayram Veli de ‘Aşkın Yolculuğu’ serisinin ikinci kısmı. ‘Hacı Bayram Veli’ dizimiz Yunus Emre üzere 26 kısım olarak TRT’de yayınlanacak.” tabirlerini kullandı.
Haberler.com – Gündem
NUMAN BİN AHMED KİMDİR?
Hacı Bayram-ı Veli’nin gerçek ismi “Numan bin Ahmed” ‘dir. Doğum ismi, Numan bin Ahmed, lâkâbı “Hacı Bayram”dır.
Hacı Bayram-ı Veli, (d. 1352, Ankara – ö. 1430, Ankara), Türk mutasavvıf ve şair. Safevî Tarikâtı büyüklerinden Hoca Alâ ad-Dîn Ali Erdebilî’nin talebelerinden olan Pir Hâmid Hâmid’ûd-Dîn-i Veli’nin müridi ve Bayramîyye Tarikâtı’nın kurucusudur. Türbesi, Ankara’da Hacı Bayram Câmii’nin bitişiğinde bulunmaktadır.
AŞKIN SEYAHATİ HACI BAYRAM VELİ ‘MOLLA NUMAN’ KİMDİR?
Kara Medrese’nin takdir edilen müderrislerindendir. Başına gelecek olan badirelerden daha sonra büyük bir manevi arayış içine girecektir. Somuncu Baba ile tanışmasından daha sonra hayata bakışı değişecektir.
MOLLA NUMAN KARAKTERİNİ KİM CANLANDIRIYOR?
Dizideki Molla Numan karakterini “Burak Sevinç” canlandırmaktadır.
BURAK SEVİNÇ KİMDİR?
Burak Sevinç (d. 27 Ekim 1985, Zonguldak), Türk oyuncu ve müzisyendir.
Burak Sevinç, 27 Ekim 1985 tarihinde Zonguldak’ta dünyaya geldi. Ud sanatkarı Özcan Sevinç’in oğludur.
Birinci, orta ve lise eğitimini Zonguldak’ta tamamlamasının akabinde yükseköğrenim için İstanbul’a taşınan Sevinç, Yıldız Teknik Üniversitesi, Tasarım Fakültesi, Müzik ve Sahne Sanatları Kısmını bitirmeden üniversiteyi ikinci yılında terk edip müzisyenlik mesleğine yük verdi. Bir röportajında ise durum için “Her yerde Yıldız Teknik Üniversitesinden mezun yazıyor benim için fakat ben YTÜ’den ikinci sınıfta terkim. Sanat ve Tasarım Fakültesi Müzik Toplulukları isimli kısımda okuyordum.” dedi.
Oyunculuğun yanı sıra müzikle de yakından ilgilenen oyuncu, 11 yaşında babasının yönlendirmesiyle Türk Sanat Müziği Derneğinde kanun enstrümanı üzerine ders almaya başladı. Aldığı 6 aylık eğitimin akabinde keman, ud, kanun ve gitar üzere müzik aletlerini çalmaya başlayan Sevinç, 1997 yılında Zonguldak Sanat Müziği Derneğinde sahneye çıkmaya başladı. Ayrıyeten bir devir Behzat Gerçeker idaresindeki Enbe Orkestrası’nda profesyonel olarak müzisyenlik yaptı. Oyunculuk ve müzisyenlik haricinde marangozluğa da ilgisi olan Sevinç, bir röportajında, “Marangozluk işlerine yıllardır epeyce meraklıyım, ahşapla ilgilenmeyi hayli seviyorum. Evimdeki birfazlaca eşya benim elimden çıkma. Terapi oluyor benim için. Saatlerce hiç bir şey düşünmeden uğraşabilirim” dedi. Dalış sporuna da küçük yaşlardan beri ilgisi olan Sevinç, 5 yıl boyunca dalış eğitimi aldı. Aldığı uzun eğitimin akabinde 7 yılı aşkın müddettir profesyonel olarak dalış yapıyor. Ayrıyeten basketbol, voleybol ve hentbol üzere spor kollarıyla da ilgileniyor.
HACI BAYRAM-I VELİ KİMDİR?
Anadolu topraklarında doğup büyüyen bir Türk mutasavvıfı tarafınca kurulmuş birinci tarikat olan Bayramiyye’nin pîri Hacı Bayrâm-ı Velî, XIV. yüzyılın birinci yarısında Orhan Gazi devrinde Ankara’da doğdu. Taşköprizâde, Mecdî Efendi, Sarı Abdullah Efendi ve İsmâil Hakkı Bursevî’nin verdiği ayrıntıları aktaran Bursalı Mehmed Tâhir’in risâlesi (Hacı Bayrâm-ı Velî, İstanbul 1329) ve Mehmed Ali Ayni’nin Bursalı Mehmed Tâhir’in yapıtındaki ayrıntıları aşmayan hacimli kitabı ile (Hacı Bayrâm-ı Velî, İstanbul 1343), Fuat Bayramoğlu’nun bu iki kitabı temel almakla birlikte daha fazlaca Hacı Bayram ailesi ismine vefatından daha sonra tesis edilen vakıflarla ilgili XVIII ve XIX. yüzyıl resmî dokümanlarını ihtiva eden ve dikkate bedel bir uğraş eseri olan yapıtı (Hacı Bayram-ı Veli: hayatı-Soyu-Vakfı, I-II, Ankara 1983) haricinde, hakkında kaynakların tenkidine dayalı önemli bir çalışma yapılmamıştır. Hacı Bayrâm-ı Velî’ye dair yazılan öteki kitaplar bu yapıtlardaki hudutlu ayrıntıların yenidenından ibarettir.
Doğum tarihi, ismi, ailesi ve hayatının başka safhaları hakkında bilgi yoktur. Bursalı Mehmed Tâhir, Abdülkadir b. Yûsuf el-İsfahânî’ye ilişkin 832 (1428-29) tarihindeki vakfiyede Hacı Bayram’ın isminin “Kutbü’l-evliyâ eş-Şeyh el-Hâc Bayram b. Ahmed b. Mahmûd el-Ankaravî” olarak geçtiğini müellif (Hacı Bayrâm-ı Velî, s. 4). Mübârek Galib, Hacı Bayram’ın babasının ve dedesinin ismini tesbit açısından fazlaca değerli olan bu vakfiyenin vaktiyle yandığını söyler. Lakin ondan sonrasında, vefatından iki yıl evvel Ankara’da kurulan kimi vakıflara şahitlik ettiğine dair Ramazan 831 (Haziran 1428) tarihindeki bir diğer vakfiye daha tesbit edilmiştir. Ahmed Çelebi, İbn Mehmed Çelebi, Mecdüddin Ahmed b. Abdülhak, Abdülhak b. Ahmed ve Kadı Mehmed Celâleddin tarafınca tesis edilen vakfın vakfiyesinin tesciline şahitlik eden on bir kişinin başında Hacı Bayram’ın ismi “Kudvetü’s-sâlikîn, kutbü’l-evliyâi ve’l-ârifîn, el-hâdî ilâ tarîkı’l-Hakkı ve’l-yakin, vâkıf-ı esrâri’l-vâsılîn… Hacı Bayram b. Ahmed b. Mahmûd…” biçiminde geçmektedir (Bayramoğlu, I, 12; Ateş, s. 21). Bu tabirden, Hacı Bayram’ın künyesi ve daha hayatta iken epey büyük mânevî nüfuza sahip olduğu da öğrenilmektedir.
Mehmed Ali Birebir, “Bursalı Mehmed Tâhir’in ve Mecdî’nin verdiği mâlûmata ve varsayıma gore” Hacı Bayram’ın 753 (1352) yılında doğduğunu söyler (Hacı Bayrâm-ı Velî, s. 50). Bu iki yapıtta bu biçimde bir bilgi bulunmadığı biçimde bu tarih kimi yazarlarca (Gölpınarlı, s. 33) Hacı Bayrâm-ı Velî’nin doğum tarihi olarak kabul edilmiştir. Fuat Bayramoğlu, soyundan gelenler içinde hazreti pîrin doksan yıldan fazla yaşadığına inanıldığını söyleyerek Hacı Bayram’ın 740 (1339-40) yılı ötüründa doğmuş olabileceğini ileri sürer (Hacı Bayram-ı Veli, I, 12). Yakın vakitte İsmail Erünsal tarafınca ilim âlemine tanıtılan, Bayramî Melâmîleri’nden Abdurrahman el-Askerî’nin 957 (1550) yılında telif ettiği Mir’âtü’l-ışk isimli yapıtında de Hacı Bayram’ın doksanı aşkın bir yaşta iken vefat ettiğinin bildirilmesi (vr. 80a) Bayramoğlu’nun kestirimini teyit etmektedir. İsmâil Hakkı Bursevî, XVIII. yüzyıl başlarında telif ettiği Silsile-i Celvetiyye’de Hacı Bayram’ın babasının Koyunluca Ahmed diye tanındığını, Safiyyüddin ve Abdal Murad isimli iki oğlu daha olduğunu belirtir (s. 74). Bu bilgi daha sonraki çalışmalarda motamot yeniden edilmiştir.
Âşıkpaşazâde’nin, “Rum’dan Pir Hacı Bayram vâki oldu. Bunlar duaları makbul sevgililer idi” (Târih, s. 201) tabiri haricinde XV. yüzyıl kaynaklarında Hacı Bayram’ın ömrü hakkında bilgi yoktur. XVI. yüzyıl müelliflerinden Lâmiî Çelebi, Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Ankara’da Çubuk suyu diye tanınan ırmağın kenarındaki Solfasol (Zülfazl) köyünde doğduğunu, aklî ve şer’î ilimleri tahsil ettiğini, Ankara’da müderrislik yaptığını, sonrasındasında Somuncu Baba’ya intisap ederek kemalâtın en yüksek derecesine ulaştığını, hayli tesirli olan sohbetinin rahmeti yardımıyla biroldukca kimsenin ulu mertebelere vâsıl olduğunu tabir ederek bunlardan yedi kişinin (Ömer Dede, Akbıyık, Baba Nahhâs, İnce Bedreddin, Kızılca Bedreddin, Selâhaddîn-i Bolevî, Muslihuddin Halife) ismini sayar (Nefehât Çevirisi, s. 684). Bu isimler haricinde üstteki ayrıntıları motamot yinelayan Taşköprizade Hacı Bayram’ın Ankara’da vefat ettiğini, kabrinin ziyaretgâh olduğunu, burada yapılan duaların kabul edildiğini ek eder (eş-Şe?a?i?, s. 55-56). ömrü hakkında daha detaylı bilgi, bir daha bir XVI. yüzyıl müellifi olan Mecdî’nin Şekaik Tercümesi’nde bulunmakta olup (s. 77) Bursalı Mehmed Tâhir, Mehmed Ali Tıpkı ve Fuat Bayramoğlu’nun Somuncu Baba’ya intisabıyla ilgili verdiği bilgiler bu yapıta dayanmaktadır. Mecdî, Lâmiî ve Taşköprizâde’deki bilgiye ek olarak Hacı Bayram’ın Ankara’da Melike Hatun’un yaptırdığı Kara Medrese’de müderris iken burayı terkedip Somuncu Baba’ya intisap ettiğini söyler. Mecdî’nin, “Tarikat mensubu muteber şahıslardan rivayet edilmiştir” kaydıyla naklettiğine bakılırsa Somuncu Baba, Pir Şücâüddin Karamânî’ye, “Ankara’da Hacı Bayram isimli bir müderris vardır, onu buraya davet et” diyerek kendisini Ankara’ya göndermiş, buyruğu yerine getiren Pir Şücâüddin Hacı Bayram ile medresesinde ders verirken görüşmüş ve Pir Hamîd’in (Somuncu Baba) davetini bildirmiş, Hacı Bayram da, “Davete icâbet lâzımdır” deyip Pir Şücâüddin ile bir arada Kayseri’ye gitmiştir. Pir Hamîd, zâhir ulemâsının ve bâtın erbabının ölülerinin mertebelerini kendisine gösterip hangisini tercih ettiğini sormuş, Hacı Bayram da bâtın erbabının hallerini tercih ettiğini söyleyerek müderrislikten ayrılıp tasavvuf yoluna intisap etmiştir (Şekaik Çevirisi, s. 77). Hacı Bayram hakkında eser yazan ismi geçen üç müellif bu olayı emsalsiz hakikat kabul etmişlerdir. Mecdî, “Bazı kitaplarda 833 yılında fevt oldu deyü bulundu” diyerek mevt tarihine ışık fiyat. XVI. yüzyıl kaynaklarında Hacı Bayram hakkında verilen bilgiler bunlardan ibarettir. Bu kaynaklarda halifesi olarak tanıtılan müridlerine, Somuncu Baba’ya ve Akşemseddin’e dair bilgi verilirken Hacı Bayram’dan da bahsedilmektedir. Hacı Bayram’la ilgili yayınlarda, bu üç yapıtla XVII. yüzyılda yazılan Sarı Abdullah Efendi’nin Semerâtü’l-fuâd ve XVIII. yüzyılda yazılan İsmâil Hakkı Bursevî’nin Silsile-i Celvetiyye isimli kitaplarında verilen bilgiler temel alınmıştır. Abdurrahman el-Askerî’nin yeni bulunan Mir’âtü’l-ışk’ı Hacı Bayram’la ilgili hayli kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrıyeten XV. yüzyılın sonlarında yahut XVI. yüzyıl başlarında yazıldığı iddia edilen Vilâyetnâme-i Sultan Şücâüddin ile XVI. yüzyılda telif edilen Menâkıb-ı Burhâneddin Eğridirî ve Menâkıb-ı Akşemseddin’de de Hacı Bayram’a dair birtakım bilgilere rastlanmaktadır.
Çocukluk ve gençlik devri hakkında bilgi bulunmayan Hacı Bayram’ın müderris olduğu üstte ismi geçen kaynaklarda yeniden edilmektedir. Yıldırım Bayezid’in İsfendiyaroğulları üzerine çıktığı sefere askerleriyle bir arada müttefik ve rehine olarak katılan Bizans İmparatoru II. Manuel Palaiologos Ankara’da bir Türk müderrisin meskeninde bir ay konuk olarak kalmış, konut sahibi müderrisle ortalarında yirmi altı oturum süren dinî tartışmalar cereyan etmiş, imparator bu tartışmaları diyaloglar biçiminde yazarak yaralanması için küçük kardeşi Mora despotu Theodor Palaiologos’a göndermiştir. Eski Yunanca metni Manuel II. Palaiologos Dialoge mit einem “Perser” (Wien 1966) ismiyle yayımlanan bu tartışmaların 1391 yılı kış aylarında yapıldığına ve Osmanlı kaynaklarında yer almadığına dikkat çeken Fuat Bayramoğlu, ismi zikredilmeyen bu müderrisin Hacı Bayrâm-ı Velî olduğunu ileri sürer. Bayramoğlu, İmparator Manuel’in 1392 Şubatında Yıldırım Bayezid’in ordugâhından kaçtıktan bir süre daha sonra, Yıldırım’ı beğenmeyen ve onu eleştiren müderrisin de nazaranvinden uzaklaştırıldığını yazdığını bildirir ve Hacı Bayram’ın Mecdî’nin anlattığı formuyla Hamîd-i Velî’ye intisabının bu hadiseden daha sonra gerçekleştiğini söyler. Fakat Yunanca kaynakta müderrisin padişahı eleştirdiği için misyonundan uzaklaştırıldığı söz edilirken Mecdî, Hacı Bayram’ın davet üzerine Kayseri’ye giderek Hamîd-i Velî’ye intisap ettiğini müellif. Bayramoğlu iki rivayet içindeki bu farkı göz gerisi ederek İmparator Manuel’in ismini vermediği müderrisin Hacı Bayram olduğunda ısrar eder (Hacı Bayram-ı Veli, I, 17-18).
Hacı Bayrâm-ı Velî’nin ismi, müderrisliği ve Hamîd-i Velî’ye intisabı konusunda Abdurrahman el-Askerî’nin Mir’âtü’l-ışk’ında orjinal bilgiler bulunmaktadır. Buyruk Sikkînî ve Bünyâmin Ayâşî’den daha sonra Hacı Bayram’ın makamına geçen Pîr Ali Aksarâyî’nin mensubu olan müellif bir mecliste Pîr Ali’ye, Hacı Bayram evlâdının, “Müderris idi, medreseden geldi, derviş oldu” dediklerini hatırlatarak görüşünü sorduğunda Pîr Ali, “Belî, onların dahi kelamı gerçektir, aşk medresesinin müderrisidür; ‘ve allemnâ min ledünnâ’ dershânesinin kûşenişînidir. Sevgililerimiz bu yoksula bu biçimde takrîr ettiler deyü buyururlardı” diyerek (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 302) Hacı Bayram’ın zâhirî manada müderris olmadığını açıkça tabir eder. Ayrıyeten bu periyodu inceleyen yapıtlarda (Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsi I; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler), Ankara’da Karamedrese diye bir medreseden kelam edilmediği üzere, bu biçimde bir medrese bulunmuş olsa bile Hacı Bayram’ın burada müderrislik yaptığı kanıtlanmadıkça Pîr Ali Aksarâyî’nin verdiği bilgiye prestij edilmelidir.
XVII. yüzyıl müelliflerinden Bayramî-Melâmî tarikatına mensup Sarı Abdullah Efendi Hacı Bayram’ın müderris olduğunu, ayrıyeten Yıldırım’a kapıcıbaşılık yaptığına dair bir rivayet bulunduğunu söyler (Semerâtü’l-fuâd, s. 234). Mir’âtü’l-ışk, hem bu hususta tıpkı vakitte Hacı Bayram’ın Somuncu Baba’ya intisabı konusunda değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Abdurrahman el-Askerî, Yıldırım Bayezid’in kapıcıbaşısı olan Hacı Bayram’ın asıl isminin Nûman olduğunu belirttikten daha sonra Anadolu’ya gelip Yıldırım’ın askerini târumar eden Timur’un Yıldırım’ı tutup hapsettiğini, Somuncu Baba’nın bu olaylar sırasında Bursa’dan göç ederek Adana’ya gidip Ceyhan ırmağının kenarındaki Sis Kalesi’nin dağ yamacında bir köyde Nebî Sûfî isimli bir alemdarın konutunda ikamet ettiğini bildirir. Somuncu Baba’yı evvelde tanıyan Hacı Bayram onun nereye gittiğini araştırır, “Arab evi”ne gittiğini öğrenince sarayda kıymetli bir protokol nazaranvlisi olan kapıcıbaşı kıyafetini değiştirip tüccar giysisine bürünür, yanına aldığı beş altı hizmetkârıyla bir arada Somuncu Baba’yı bulmak için Diyârıarab’a gitmek üzere yola çıkar. Adana’ya ulaşınca bir dostundan Somuncu Baba’nın yerini öğrenir. Hizmetkârlarıyla o köye varıp Nebî Sûfî’nin meskenini sorar ve nihayet şeyhle mülâki olur, elini öper. Somuncu Baba Anadolu’nun durumunu sorar; o da Yıldırım’ın öldüğünü haber verir. Pir Hamîd ona, “Muradın nedir?” deyince Hacı Bayram kendisine hizmet etmeye geldiğini, diğer muradı olmadığını söyler. Hacı Bayram, bu fetret vaktinde kendisiyle birlikte bulunmasının güç olduğunu, dervişliğe hazırlanmak gerektiğini hatırlatan Somuncu Baba’ya, “Emrin her neyse o denli olsun, istek senindir” der. Somuncu Baba ona yanındakilerin kim olduğunu sorar. Hacı Bayram kimilerinin kulları, kimilerinin da arkadaşları olduğunu söyleyince Adana’ya gitmesini, kullarının ve arkadaşlarının gönüllerini hoşnut ederek geri göndermesini, üstündeki elbiseleri değiştirip dervişâne kisve ile dönmesini tavsiye eder. Akşam köye dönünce Somuncu Baba ona, “Adını da tebdil edelim” der. Birkaç gün daha sonra kurban bayramı olduğundan kendisine “Hacı Bayram” ismini verir. Somuncu Baba bayram sonraki Hacı Bayram ile birlikte evvel Şam’a, kısa bir süre daha sonra da Hicaz’a masraf. Hac dönüşü Adana’ya uğrayıp Nebî Sûfî’yi de alarak Aksaray’a gelirler. Somuncu Baba bir yıl daha sonra Hacı Bayram’ı Ankara’ya gönderir (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 300, 301).
Abdurrahman el-Askerî’nin verdiği bu bilgiler ışığında Hacı Bayram’ın Somuncu Baba’ya, şimdiye kadar hiç bir kanıta dayanmadan ileri sürüldüğü üzere (Bayramoğlu, I, 21), 1394 yahut 1397 yılında değil, Yıldırım Bayezid’in vefat tarihi olan 13 Şâban 805’ten (8 Mart 1403) yaklaşık üç buçuk ay daha sonra (Haziran 1403) intisap ettiği, vefatında yaşının doksan civarında bulunduğu dikkate alınarak bu sıralarda altmış yaşlarında olduğu söylenebilir. Bu durumda Hacı Bayram’ın Somuncu Baba’nın vefatının (815/1412-13) akabinde Ankara’ya geldiği (Bursalı Mehmed Tâhir, s. 3), bu biçimdea kadar pirinin yanından hiç ayrılmadığı (Mehmed Ali Tıpkı, s. 67; Bayramoğlu, I, 22) biçimindeki görüşlerin gerçek olmadığı ortaya çıkmaktadır.
Anadolu’da siyasî otorite boşluğunun yaşandığı ve halkın büyük zahmetler ortasında bulunduğu Fetret devrinde Ankara’ya dönen Hacı Bayram’ın kaynaklarda bu senelerdaki faaliyetlerine ışık tutacak bilgi yoktur. Lakin mürşidi Somuncu Baba’nın yanından ayrılırken, “Sultanım, ne amel üzerine olalım, sanat bilmem ne işleyelim?” deyince, “Ekin ek, burçak ek” yanıtını alması ve “Ankara’ya varıp burçak ekmesi” (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 302), Ankara’ya dönünce tekke ve zâviye inşa etmeyip çiftçilikle meşgul olduğunu göstermektedir. Bu senelerda mânevî kişiselyetinin insanları giderek etkilemeye başladığı ve etrafında bir derviş kümesinin oluştuğu söylenebilir. Somuncu Baba’nın vefatı ve sonraki yıl Çelebi Mehmed’in Osmanlı tahtına geçişinin akabinde bu tesir daha da genişlemiş, II. Murad zamanında devleti rahatsız edecek kadar büyük boyutlara ulaşmış olmalıdır. XVII. yüzyıl müelliflerinden Sarı Abdullah Efendi Hacı Bayram’ın halkı dalâlete sevkettiği, saltanat davasına kalkışma ihtimali bulunduğu ileri sürülerek padişaha şikâyet edildiğini söyler (Semerâtü’l-fuâd, s. 235). Hacı Bayram’ın, II. Murad’ın tahta geçişinden bir yıl evvel birebir münasebetle idam edilen Pir Bedreddin Simâvî ile Konya’da buluşarak bir arada halvete giren Somuncu Baba’nın halifesi olması (Halil b. İsmâil, s. 87) bu şikâyetin gerçek niçini kabul edilebilir.
Sarı Abdullah Efendi, Edirne’de Hacı Bayram’la görüşen II. Murad’ın, hakkında söylenenlerin iftira ve dedikodu olduğunu anlayarak kendisinden özür dilediğini ve büyük bir hürmet gösterdiğini, ayrıyeten ondan Eskicami’de vaaz vermesini rica ettiğini, ancak Hacı Bayram’a bir daha de düşmanlık besleyenler olduğunu, hatta bir vezirin onu zehirlemeye kalkıştığını, vezirin kendisine sunduğu zehirli şerbeti, “Biz içelim, ziyanı diğerine olsun” diyerek içtiğini ve vezirin o anda düşüp öldüğünü kaydeder (a.g.e., s. 236-237).
Hacı Bayram’ın Edirne’ye gidişi muhtemelen II. Murad’ın saltanatının birinci senelerında (1421-1424) gerçekleşmiştir. Yanında Akşemseddin’in de bulunduğu, Hacı Bayram’ın II. Murad’a Akşemseddin’i kastederek İstanbul’un fethinin “köse”nin duasıyla Şehzade Mehmed’e nasip olacağını söylemiş olduği halindeki rivayet (Risâle-i Beşîr Çelebi, vr. 16a) gerçek değildir. Zira Hacı Bayram vefat ettiğinde Fâtih Sultan Mehmed çabucak hemen doğmamış (d. 835/1432, Danişmend, I, 212) yahut bir rivayete göre Hacı Bayram’ın vefat ettiği 833 (1430) yılında doğmuştu (İnalcık, s. 55-56). Akşemseddin’in menâkıbını yazan Enîsî de onun Hacı Bayram ile Edirne’ye gittiğinden sözetmemektedir. Fuat Bayramoğlu, hiç bir önemli kanıt göstermeden onun Edirne’ye bir sefer daha gittiğini ileri sürer. Sarı Abdullah’ın ve ondan naklen Mehmed Ali Ayni’nin, Akşemseddin’in İstanbul’un fethinde askerin mâneviyatını yükseltmek üzere Hacı Bayram tarafınca gönderildiğini söylemeleri de temelsiz bir tezdir (Semerâtü’l-fuâd, s. 241; Hacı Bayrâm-ı Velî, s. 55).
Ankara’ya dönüşünden daha sonraki devirde Hacı Bayram’ın devletle ilgileri konusunda bilgi yoktur. Fakat Bayramî dervişlerinin vergiden muaf tutulduğuna bakılarak tarikatın faaliyetlerini daha inanç ortasında sürdürdüğü söylenebilir. Bayramiyye tarikatı bu senelerda Ankara ve etrafında büyük bir yaygınlık kazanmıştı. Bayramîler’in vergiden muaf tutulmaları yüzünden Ankara ve etrafında vergi toplanamaz hale gelindiğini öğrenen II. Murad’ın, Hacı Bayram’a kaç müridi olduğunu kendisine bildirmesini istemesiyle ilgili meşhur menkıbe (Sarı Abdullah Efendi, s. 240), Bayramiyye’nin bu senelerdaki yaygınlık derecesi hakkında fikir vermesi bakımından kıymetlidir.
Orhan Gazi, I. Murad, Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmed ve II. Murad evrelerini idrak eden ve kurduğu Bayramîlik tarikatıyla Anadolu’nun mânevî yapısının şekillenmesinde büyük katkıları olan Hacı Bayrâm-ı Velî Ankara’da vefat etti; vefatından birkaç yıl evvel yaptırılan ve kendi ismiyle anılan caminin yanına defnedildi. “İrtihâlü’l-insân” terkibi vefatına tarih düşürülmüştür. Kabrinin üzerine çabucak sonrasında inşa edilen türbe Ankara’nın en kıymetli ziyaretgâhıdır.
Eski kaynaklarda Hacı Bayram’ın evliliği ve çocuklarına dair bilgi yoktur. Yalnızca Abdullah b. Veliyyüddin’in Menâkıb-ı Eşrefzâde’sinde (s. 35) Eşrefoğlu’nun Hacı Bayram’ın müridi ve halifesi olduğundan, Hacı Bayram’ın kızı Hayrünnisâ’yı onunla evlendirdiğinden bahsedilmektedir. Mir’âtü’l-ışk’taki, “Sultânım, artık evlâdı bu biçimde demezler” (Erünsal, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, s. 302), tabirinden Hacı Bayram’ın evlendiği ve çocukları olduğu anlaşılmaktadır. Hacı Bayram’ın soyu hakkında araştırmalarda bulunan Fuat Bayramoğlu’nun bu bahiste “en eski belge” dediği, düzenlenme tarihi belirli olmayan, lakin Sâlih Baba’ya (ö. 1099/1687-88) kadar yürütüldüğünden XVII. yüzyılın sonları yahut XVIII. yüzyılın başlarında hazırlandığı anlaşılan şecerede Hacı Bayram’ın beş erkek (Ahmed Baba, Edhem Baba, Baba Sultan, İbrâhim ve Ali) ve üç kız çocuğu olduğu görülmektedir. Ahmed Baba’nın 941’de (1534) vefat eden oğlu Pir Edhem Baba vasıtasıyla devam eden şecere, ondan sonrasında çeşitli tâli kollara ayrılarak günümüze kadar ulaştırılmıştır (Bayramoğlu, I, 85, 102-104).
Tarikat silsilesi mürşidi Somuncu Baba, Ali Erdebîlî, Sadreddîn-i Erdebîlî vasıtasıyla Safeviyye tarikatının piri Safiyyüddîn-i Erdebîlî’ye ulaşan Hacı Bayrâm-ı Velî’nin birinci kaynaklarda halife tayin ettiğine dair bilgi bulunmadığı biçimde Akşemseddin’in menâkıbını yazan Enîsî onun Akşemseddin’e kısa vakitte hilâfet verdiğini söyler (Menâkıb-ı Akşemseddin, s. 131). Sarı Abdullah Efendi ise Hacı Bayram’ın hayatta iken hiç kimseye hilâfet vermediğini, vefatından daha sonra “altı nefer”in (İnce Bedreddin, Kızılca Bedreddin, Uzun Selâhaddin, Akbıyık, Akşemseddin, Ömer Dede Bursevî) ortaya çıktığını muharrir (Semerâtü’l-fuâd, s. 143-144). Sarı Abdullah Efendi’nin “halife” yerine “nefer” tabirini kullanımı kıymetlidir. Zira müellifin de mensup olduğu Bayramî-Melâmî geleneğinde hilâfet verme âdeti yoktur. Bütün tasavvufî neşveleri temsil eden tabiriyle bir “insân-ı kâmil” olan Hacı Bayrâm-ı Velî vefat ederken kime tâbi olacaklarını soran müridlerine, kendisinden duydukları maarif ve vahdet sırları bütün kemâlâtıyla kimde tecelli ederse onun sohbetinde bulunmalarını tavsiye etmiştir (Olanlar Piri İbrâhim Efendi’den naklen Sun’ullah Gaybî, Sohbetnâme, vr. 39a). Onlara göre insân-ı kâmilin hakikati yalnızca bir bireyde tecelli eder; gerçek halife de odur (Sun’ullah Gaybî, Bîatnâme, vr. 4a).
Hacı Bayram ile Eşrefoğlu Rûmî içindeki münasebet, üzerinde durulması gereken değerli bir bahistir. XVI. yüzyıl kaynaklarında bu konuda bilgi bulunmamaktadır. Sarı Abdullah Efendi Eşrefoğlu Rûmî’den bahsederken Hacı Bayram’ın, meşrebini zühd ve riyâzete mütemayil gördüğü Eşrefoğlu’nu Kadiriyye’den Hüseyn-i Hamevî’ye gönderdiğini söz eder (Semerâtü’l-fuâd, s. 145). Sarı Abdullah Efendi birinci vakit içinderda üstte aktarılan bilgiyi verir. Eşrefoğlu’nun Hacı Bayram’a intisap ettiği, on bir yıl onun imamlığını yaptığı, Hacı Bayram’ın, kızı Hayrünnisâ’yı Eşrefoğlu ile evlendirerek onu İznik’e halife olarak gönderdiği halindeki bilgiler yalnızca, 1228’den (1813) daha sonra telif edildiği anlaşılan Abdullah b. Veliyyüddin’in Menâkıb-ı Eşrefzâde’sine dayanmaktadır. Menâkıbnâmedeki bu bilgiler hiç bir tarihî tenkide tâbi tutulmadan Hacı Bayram ve Eşrefoğlu ile ilgili bütün yayınlarda yeniden edilmiştir. Eşrefoğlu’nun Müzekki’n-nüfûs, Tarîkatnâme ve divanında, Hacı Bayram’la ilgili en küçük bir işaretin dahi bulunmaması, ortalarında şeyh-derviş ve kayınpeder-damat bağının mevcut olmadığı ihtimalini daha da güçlendirmektedir.
Sâdık Vicdânî, isimlerini vermeden Hacı Bayram’ın on dört halife bıraktığını söylerken Fuat Bayramoğlu, kaynaklarda Hacı Bayram mensubu olarak gördüğü herkesi bu sayıya ek ederek halifelerinin sayısını yirmi sekize çıkarmıştır (Hacı Bayram-ı Veli, I, 48-57). Lakin bunlardan bir kısmının (İbnü’l-Mısrî, Elvân-ı Şîrâzî, Abdülkadir-i İsfahânî, Bardaklı Baba, Baba Yûsuf Seferhisârî, Abdürrahim Karahisârî, Pir Şâmî gibi) Hacı Bayram’a mensubiyetleri bile şüphelidir. Son vakit içinderda yapılan bir araştırmadan, Hacı Bayram’ın halifesi olduğuna dair yaygın bir kanaat bulunan Piri’nin Buyruk Sultan’a mensup olduğu anlaşılmıştır (Bilgin, s. 123-139). Kemal Ümmî ise Hacı Bayram’ın pîrdaşıdır.
Seyyid Nesîmî’nin Hacı Bayram’ı ziyarete gelmesi kişiselyetini tesbit açısından değerli bir olaydır. Olanlar Piri İbrâhim Efendi, bir dervişin, “Sultânım, Nesîmî diye biri geldi, birtakım kemâlâtı var, meselâ ‘ene’l-hak’ demek ister” deyince Hacı Bayram’ın, “Yâ beyefendim, bu oturan kelle-i himâr mı?” diye yanıt verdiğini söyler (bk. Gaybî, Sohbetnâme, vr. 18a). Hacı Bayram’ın bu karşılığından, onun “ene’l-hak” konusunda Nesîmî’den çok daha ileri noktalarda olduğu anlaşılmaktadır. İbrâhim Efendi’nin üstteki sözünden Hacı Bayram’ın Nesîmî ile görüşüp görüşmediği pek anlaşılmıyorsa da Abdülbaki Gölpınarlı Nesîmî’nin Hacı Bayram tarafınca kabul edilmediğini yazmış (Nesimi, Usuli, Ruhi, s. 27), bu bilgi öbür yazarlarca da yine edilmiştir (Nesîmî Dîvânı, hazırlayanın önsözü, s. 31).
Vilâyetnâme’de Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Sultan Şücâüddin’i ziyaret etmek istediği, müridlerinden kimilerinin Şücâüddin üzere kaşı kirpiği yoluk bir kimseyi ziyaret etmesinin hakikat olmayacağını söylemelerine karşın onları dinlemeyip yanında müridleri olduğu biçimde Ankara’dan kalkıp Eskişehir tarikiyle pirin zâviyesine giderek Şücâüddin’in elini öptüğü, pirin Hacı Bayram’ı fazlaca güzel ağırladığı, Hacı Bayram’ın üç gün, üç gece Pir Şücâüddin ile sohbet ettikten daha sonra Ankara’ya döndüğü rivayet edilmektedir. Mecdî’nin, Pir Hamîd’in sohbetinde bulunduğunu, II. Murad’ın ömrünü kurtardığı için Edirne’de ismine bir mescid ve zâviye inşa edildiğini söylemiş olduği (Şekaik Çevirisi, s. 94) Şücâüddin Karamânî ile Hacı Bayram’ı Ankara’ya davet etmek için gönderdiği Pir Şücâüddin’in tıpkı kişi olması mümkündür. Müridlerinin bile güzel görmediği “kaşı kirpiği yoluk” (kalenderî) Pir Şücâüddin’in Somuncu Baba’nın Hacı Bayram’a gönderdiği kişi olması Hacı Bayram’ın meşrebini göstermesi bakımından kıymetlidir. Vilâyetnâme’de ayrıyeten Pir Şücâüddin’in Kemal Ümmî ve Seyyid Nesîmî ile münasebetlerinden kelam edilmektedir. Hacı Bayram’ın Pir Şücâüddin ve Kemal Ümmî ile tıpkı mürşide mensup bulunması yakın etrafını belirleme açısından ehemmiyetli bir konudur.
Şerîfîzâde Mehmed’in 1005 (1596) yılında kaleme aldığı Menâkıb-ı Burhâneddin Eğridirî’de, Şeyhülislâm Berdeî isimli bir sûfînin Hoy’dan Anadolu’ya gelirkilk evvel Ankara’ya uğrayıp Hacı Bayram’ı ziyaret ettiği, Hacı Bayram’ın onun geleceğini öncesinden haber verdiği anlatılmaktadır ki bu olay, onun Safeviyye tarikatının merkeziyle yakın bağlantısını sürdürdüğünü ve o bölgelerde de tanındığını ortaya koymaktadır.
Hacı Bayrâm-ı Velî ile ilgili birinci kaynaklarda sohbetinin hayli tesirli olduğu söylenmekteyse de bu sohbetlerin muhtevası hakkında bilgi verilmemektedir. Vahdet neşvesinin en ehil örneklerinden olan Fahreddîn-i Irâki’nin Lema?ât isimli yapıtını Türkçe’ye çeviri eden müridlerinden İnce Bedreddin yapıtın başında, Hacı Bayram’ın sohbetlerinde Lema?ât’ın rumuz ve esrarını anlattığını, dervişlerin birçoğunun Farsça ve Arapça bilmediklerinden dolayı üzülüp durumu kendisine bildirdiklerini ve yapıtı Türkçe’ye çevirmesi için kendisini zorladıklarını, bu durumu öğrenen Hacı Bayram’ın ona “kudret vere, kudret vere” diye hitap ettiğini, bu biçimdece çeviriyi onun himmeti berekâtıyla yaptığını anlatır (Tercüme-i Lemeât, vr. 2a-b). Hacı Bayram’ın sohbetleriyle ilgili bu birinci elden ve tek kaynağın verdiği bilgilerden onun Arapça ve Farsça bildiği, sohbetlerinin yüksek bir ilim ve irfan meclisi olduğu anlaşılmaktadır.
Süleyman Kefevî, XVI. yüzyılın sonlarında kaleme aldığı Ketâ?ibü a?lâmi’l-a?yâr isimli yapıtında Hacı Bayram’ın vefatının akabinde önde gelen iki müridi Akşemseddin ile Buyruk Sikkînî içinde meşrep farklılığından dolayı bir soğukluk ortaya çıktığını, Akşemseddin’in Buyruk Sikkînî’ye, meclislerine katılmadığı takdirde Hacı Bayram’ın taç ve hırkasını kendisinden alacağını söylemesi üzerine Buyruk Sikkînî’nin bir ateş yakarak içine oturduğunu, taç ve hırkanın yanıp kendisine bir şey olmadığını anlatır (vr. 524b-526b). Bu rivayet ondan sonrasında Sarı Abdullah Efendi (Semerâtü’l-fuâd, s. 241 vd.) ve La’lîzâde Abdülbâki (Sergüzeşt, s. 18-19) tarafınca da kaynak gösterilmeden kimi değişikliklerle anlatılmıştır. Müstakimzâde ise olayı Süleyman Kefevî’nin kitabından iktibas ederek bir daha ele almış (Risâle-i Melâmiyye-i Şettâriyye, vr. 4a vd.), Sâdık Vicdânî de bu kaynaklarda verilen ayrıntıları kendince yorumlamıştır (Tomar-Melâmîlik, s. 35).
Ketâ?ib’den daha evvel kaleme alınan Mir’âtü’l-ışk’ta bu bahiste farklı bilgiler bulunmaktadır. Yapıtta olayın, Hacı Bayram’ın vefat ettiği gece kimi dervişlerin Buyruk Sikkînî’nin gönlünü kırmaları üzerine meydana geldiği, taç ve hırkanın kül olduğu, lakin kendisine ve Hacı Bayram’ın ona verdiği “ak çuka”ya bir şey olmadığı, bu olaydan daha sonra Buyruk Sikkînî’nin taç ve hırka giymediği anlatılmakta ve en değerli nokta olarak da hadisenin bir tarafı olduğu rivayet edilen Akşemseddin’den kelam edilmemektedir (vr. 80b-81a).
Hacı Bayram’ın vefatından daha sonra dervişlerinin bir kısmı ilâhî aşk, cezbe ve melâmeti temsil eden Buyruk Sikkînî’ye; zühd, takvâ ve riyâzete temayülü olanlar da Akşemseddin’e tâbi olmuştur.
Taç, hırka, tekke, evrad, ezkâr ve vakıf kuruluşunu kabul etmeyip tam bir melâmet kisvesine bürünen, sohbeti temel alan, vahdet-i vücûd neşvesini ve Ehl-i beyt muhabbetini ön plana çıkararak Buyruk Sikkînî yolunu takip eden sûfîlere Bayramî Melâmîleri ismi verilmiştir. Bayramî Melâmîleri, Hacı Bayram’ın silsilesinin devletin kıymetli bir sorunu haline gelmiş olan Safevîler’e ulaşması, esnaf teşkilâtıyla yakın münasebetleri sebebiyle geniş halk kitlelerini etkilemeleri tehlikesi, resmî-Sünnî niyetle bağdaşmayan mehdî ve kutub inancı, vahdet-i vücûd ve Ehl-i beyt konusundaki görüşleri yüzünden XVI ve XVII. yüzsenelerda devletin sıkı takibatına uğramışlardır.
Akşemseddin yolundan giden Şemsiyye tarikatı ise silsilelerinden Safeviyye’yi çıkararak (Enîsî, s. 140) devletle ittifak edip klasik Sünnî bir tarikat haline gelmiştir. Ankara’daki pîr makamını temsil eden pirler Şemsiyye hilâfetine sahip oldukları için devlet tarafınca desteklenmiş, Hacı Bayram ismine tesis edilen varlıklı vakıflar tasarruflarına verilmiştir.
İsmâil Hakkı Bursevî, Celvetiyye’yi Muk’ad Hızır Dede vasıtasıyla direkt Hacı Bayram’a bağlar (Silsile-i Celvetiyye, s. 76). Celvetî pirlerinden Yâkub Afvî de bu görüşü yeniden eder (Hediyyetü’s-sâlikîn, s. 4).
Sade bir lisanla ve hece vezniyle yazılmış, vahdet neşvesini terennüm eden dört şiiri haricinde Hacı Bayram’ın günümüze intikal eden yapıtı yoktur (şiirlerin mukayeseli metinleri için bk. Mazıoğlu, s. 103-108). Ömer b. Mezîd tarafınca 840’ta (1437) derlenen Mecmûatü’n-nezâir’deki Bayram mahlaslı dört nazîre gazeli Fuat Bayramoğlu bir karar belirtmeden kitabına almıştır (Hacı Bayram-ı Veli, II, 234-237). Hasibe Mazıoğlu, Hacı Bayrâm-ı Velî’nin bunları zâhir ilimleriyle uğraştığı sırada yazmış olabileceği görüşündedir (I. Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildirileri, s. 109-113). Bu şiirlerin ve bir daha Fuat Bayramoğlu’nun epeyce muahhar bir periyotta tertiplenmiş bir cönkte bulup yayımladığı tasavvufî muhtevalı beş gazelin ona ilişkin olması pek mümkün görünmemektedir (a.g.e., s. 39-49).
Hacı Bayram’a ilişkin olduğu kaydıyla kimi yazma mecmualarda rastlanan (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 619, vr. 205a-206b; Hacı Mahmud Efendi, nr. 267, vr. 169b-172a), lisan ve üslûbundan XVII. yüzyılda yahut daha sonrasında yazıldığı anlaşılan iki mektup (çeviri yazı metinleri için bk. Bayramoğlu, II, 238-241) mutlaka ona ilişkin değildir.
Enîsî’nin Akşemseddin’in yapıtları içinde zikrettiği (Menâkıb-ı Akşemseddin, s. 131), ismi Hacı Bayram’ın birtakım kelamlarının şerhi olduğu intibaını veren Şerh-i Akvâl-i Hacı Bayrâm-ı Velî isimli eser, Akşemseddin’in ?all-i Müşkilât isimli yapıtının birtakım kısımlarından ibarettir.
AŞKIN SEYAHATİ HACI BAYRAM VELİ OYUNCULARI KİMLER?
Burak Sevinç
Hüseyin Shalbukilan
Sena Çakır
Atakan Yarımdünya
Kemal Başar
Sinan Albayrak
Fırat Topkorur
Derda Yasir Yenal
Aydın Sigalı
Latif Koru
AŞKIN SEYAHATİ HACI BAYRAM VELİ KONUSU NEDİR?
İslam tarihi ve Türk tarihine ışık tutan isimleri, üretimleriyle hayata geçiren TRT ekranlarında epey yakında Aşkın Seyahati: Hacı Bayram-ı Veli başlıyor. Aşkın Seyahati: Hacı Bayram-ı Veli dizisinin Yunus Emre Aşkın Seyahati dizisinin devamı niteliğinde olduğu tabir ediliyor. Konusu ve oyuncu takımında yer alan isimlerin kim olduğu da araştırılmaya başlandı.
Kültür ve medeniyetin dünyaya tanıtılması bakımından bu biçim üretimlerin değerli olduğunu vurgulayan Tekden, “Tanıtıldığında ne kadar tesirli olduğu, sevildiği ve beğenildiği fark edildi. Bu bakımdan biz bunu devam ettirmeye çalışıyoruz. Şu anda setinde olduğunuz Hacı Bayram Veli de ‘Aşkın Yolculuğu’ serisinin ikinci kısmı. ‘Hacı Bayram Veli’ dizimiz Yunus Emre üzere 26 kısım olarak TRT’de yayınlanacak.” tabirlerini kullandı.
Haberler.com – Gündem